Msumba wa Mzuzu ndiwo uli likuru la chigaŵa cha kumpoto kwa Malawi. Msumba uwu uli na ŵanthu 221,272 na ŵanthu 20,000 (ŵasambiri ŵa Yunivesite ya Mzuzu) ndipo ŵanthu pafupifupi 1.7 miliyoni ŵakukhala mu msumba uwu.[2] Ili mu chigaŵa cha Mzimba. Muzi wa Mzuzu uli mu mapiri gha Viphya, ndipo chigaŵa icho chili kufupi na msumba uwu chikupambika tiyi, ghamayi, na khofi. Ku vigaŵa vya kumwera kwa msumba uwu kuli nkhorongo yikuru comene iyo ŵanthu ŵali kupanga mu Africa.[3]

Mzuzu
Msumba
Mzuzu
Mzuzu
Mzuzu is located in Malawi
Mzuzu
Mzuzu
Location in Malawi
Mzuzu is located in Chigaŵa cha Kumpoto
Mzuzu
Mzuzu
Mzuzu (Chigaŵa cha Kumpoto)
Mzuzu is located in Mzimba
Mzuzu
Mzuzu
Mzuzu (Mzimba)
Coordinates: 11°27′29″S 34°00′54″E / 11.45807°S 34.015131°E / -11.45807; 34.015131
Country Malawi
RegionNorthern Region
DistrictMzimba
Chigaŵa chavisankhoMzuzu Msumba
Population
 (2018 Census[1])
 • Total221,272
Time zone+2
ClimateCwb

Malo ghanyake agho ghakumanyikwa chomene mu msumba uwu ni Chibavi, Luwinga, Area 1B, Chibanja, Katoto, Zolozolo, Masasa, Mchenga-utuba, Chimaliro, Kaning'ina na Katawa.

Ŵanthu lemba

Ŵanthu awo ŵakaŵako kale
ChakaŴanthukukula kwa
pachaka.
197716,108—    
198751,904+12.41%
199886,980+4.81%
2008133,968+4.41%
2018221,272+5.15%
source:[4]

Mitundu ya Ŵanthu lemba

Mitundu mu Msumba wa Mzuzu (2018 Census)[5]
Ethnic Groups percent
Tumbuka
51.71%
Chewa
13.51%
Ngoni
8.09%
Tonga
7.36%
Nkhonde
4.08%
Lambya
3.75%
Yao
3.59%
Lomwe
3.54%
Sukwa
1.07%
Sena
0.66%
Mang'anja
0.38%
Nyanja
0.28%
Other
2%

Kuyana na kalembera wa 2018, ŵanthu ŵa mtundu wa Tumbuka ndiwo ni mtundu ukuru chomene mu msumba uwu. Chigaŵa chikuru cha ŵanthu awo ŵakukhala mu chigaŵa ichi ni ŵanthu ŵa mtundu wa Chewa. Mitundu yinyake yichoko ni Ngoni na 8.09% ya ŵanthu, Tonga na 7.36%, Nkhonde na 4.08%, Lambya na 3.75%, Yao na 3.59%, Lomwe na 3.54%, Sukwa na 1.07%, Sena na 0.66%, Mang'anja na 0.38%, Nyanja na 0.28%, na mitundu yinyake na 2% ya ŵanthu.[5]

Chisopa lemba

Religions in Mzuzu City (2018 Census)[5] ██ Church of Central Africa Presbyterian (28.01%)██ Catholic (17.28%)██ Seventh-day Adventist/Baptist/Apostolic (16.27%)██ Pentecostal (6.62%)██ Anglican (1.58%)██ Other Christian (22.21%)██ Muslim (4.06%)██ Traditional (0.1%)██ Other (3.59%)██ No Religion (0.28%)

Chisopa chikuru chomene mu Mzuzu ni cha Church of Central Africa Presbyterian icho chili na 28.01%. Chisopa cikuru comene pa visopa vyose ni Chatoliki, ndipo ŵanthu 17.28% ŵali mu cisopa ici. Visopa vinyake vikuruvikuru ni vya Chi Adventist, Baptist, na Apostolic na 16.27% pamoza, Pentecostal na 6.62%, Anglican na 1.58%, visopa vinyake vya Chikhristu na 22.21%, Islam na 4.06%, Traditional na 0.1%, visopa vinyake na 3.59%, na vyakusopa yayi na 0.28% ya msumba.[5]

Msumba uwu ukazengeka mu 1947 kuzingilizga munda wa mafuta wa Tung wa Commonwealth Development Corporation ndipo ukasangika mu 1985. Zina lakuti Vizuzu lili kufuma ku lizgu lakuti 'Vizuzu' ilo likayowoyeka mwakubudika na ŵazungu. Vizuzu ni vyakumera ivyo vikukura mumphepete mwa mlonga wa Lunyangwa. Vipambi ivi ŵakaviwona kufupi na sukulu ya Mzuzu Government Secondary School iyo yikuchemekaso kuti Area 1A.

Mwambo lemba

Ŵanthu ŵa mu tawuni iyi ŵali na mitheto yakupambanapambana. ChiTumbuka chikuyowoyeka chomene mu chiyowoyero cha Mzuzu kweni viyowoyero vinyake nga ni Chichewa, ChiTonga, Chiswahili, na ChiNgonde navyo vikuyowoyeka. Mu tawuni iyi muli nyumba yakusungiramo vinthu vyakale (iyo yikajulika mu 1986) umo muli vinthu vyakupambanapambana ivyo vikulongora mitheto ya kumpoto.[6] Vyakurya ivyo ŵanthu ŵanandi ŵakutemwa ni sima (vyakufuma ku chimanga, panji ku maniyu, panji ku sima ya mayagho), mpunga, na somba ya batala (mormyrid, Mormyrus longirostris). Batala wakufuma ku Nyanja ya Malawi iyo yili kufupi na Nkhata Bay. Vyakurya vinyake ivyo ŵanthu ŵakutemwa kurya ni: chimanga, nthochi, vibama, koko, maniyu, na mbatata.

Umoyo lemba

Mu tawuni ya Mzuzu muli chipatala cha Mzuzu Central, chimoza mwa vipatala vinayi ivi. Msumba uwu uli na Mapale Health Center iyo yili mu msumba uwu pafupi na Shoprite. Paliso vipatala vinandi vya CHAM nga ni St. John, St. John of God Mental Hospital, Nkhorongo SDA Clinic. Msumba uwu uli na ma clinic gha ŵanthu nga ni: Katoto MASM MEDI Clinic, Mumbwe, Kandindindi Evergreen. Kampani ya Kentam Products Limited iyo yikupanga munkhwala yili ku Mzuzu.

Nyengo lemba

Climate data for Mzuzu (1961–1990)
Month Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Year
Average high °C (°F) 25.5
(77.9)
25.6
(78.1)
24.8
(76.6)
23.5
(74.3)
22.1
(71.8)
20.4
(68.7)
20.3
(68.5)
21.9
(71.4)
25.1
(77.2)
27.2
(81.0)
27.2
(81.0)
26.1
(79.0)
24.1
(75.4)
Daily mean °C (°F) 19.9
(67.8)
20.0
(68.0)
19.5
(67.1)
18.7
(65.7)
16.4
(61.5)
13.9
(57.0)
13.1
(55.6)
14.0
(57.2)
16.7
(62.1)
19.4
(66.9)
20.5
(68.9)
20.1
(68.2)
17.7
(63.9)
Average low °C (°F) 16.1
(61.0)
16.5
(61.7)
16.0
(60.8)
14.9
(58.8)
11.6
(52.9)
7.9
(46.2)
6.5
(43.7)
6.6
(43.9)
8.7
(47.7)
11.7
(53.1)
14.2
(57.6)
15.9
(60.6)
12.2
(54.0)
Average precipitation mm (inches) 203.3
(8.00)
179.5
(7.07)
224.1
(8.82)
213.0
(8.39)
58.8
(2.31)
29.5
(1.16)
30.1
(1.19)
11.8
(0.46)
10.4
(0.41)
35.4
(1.39)
95.7
(3.77)
197.0
(7.76)
1,288.6
(50.73)
Average precipitation days (≥ 0.3 mm) 20 18 20 19 9 6 6 3 2 3 9 18 133
Average relative humidity (%) 82 82 85 86 85 84 83 77 67 62 70 80 79
Mean monthly sunshine hours 145.7 137.2 164.3 171.0 217.0 219.0 238.7 275.9 288.0 300.7 252.0 176.7 2,586.2
Mean daily sunshine hours 4.7 4.9 5.3 5.7 7.0 7.3 7.7 8.9 9.6 9.7 8.4 5.7 7.1
Source: NOAA[7]

Chuma na vinthu vinyake lemba

Malo agha ndigho ghakupangika khofi, makuni, vipambi, mkaka na uchi. Vinthu ivi ni munkhwala, vyakutoweskera, na makuni. Chifukwa cha Yunivesite ya Mzuzu, msumba uwu uli na ŵanthu ŵaluso comene. Muziwu uli na malo ghawemi ghakulondezgako vyakurya, kweni wachali kupanga magesi. Ndalama zikwenda makora cifukwa ca mabanki ghaphya.[2]Kweniso ku malo agha kuli mabizinesi ghachoko na ghapakati agho ghakupeleka mauthenga gha pa foni, mawebusayiti, na mashopu. Vinthu vyakupambanapambana nga ni Chipiku, Peoples Trading, na A.C. Opticals vilipo. Msumba uwu ndiwo uli na makampani gha Mzuzu Coffee, Kentam Products Limited, Mzupaso Paints Limited na magazini ya Northern Life. Mzuzu wali na misika yikuru yiŵiri, kusazgapo Msika wa Taifa uwo ukuguliska vipasi, vyakuvwara, mafoni, skapato na vinthu vinyake.

Masambiro lemba

Mu tawuni iyi ndimo muli Yunivesite ya Mzuzu, iyo yikambika mu 1999. Yunivesite iyi yili na masukulu ghankhondi: Tourism and Hospitality Management, Education, Health Sciences, Environmental Sciences and Information and Library Science. Sukulu ya Mzuzu Technical College, iyo yikaŵako mu 1958 na Ŵadada Ŵatuŵa, yili ku Mzuzu. Muli masukulu ghakuru gha ku mpoto, kusazgapo Marymount Secondary School, Wukani private Secondary School, Katoto Government Secondary School, Zolozolo Community Day Secondary School Viphya Schools na Mzuzu Academy.[8]

The city also has several primary schools such as Wukani, Trust Academy, Wongani private primary school [run by MIC Catholic Sisters], Beehive and Hilltop schools.

Umoyo lemba

Msumba wa Mzuzu uli na makuni ghanandi kweniso mapiri. Mu msumba uwu muli makuni ghanandi gha miombo. Kumpoto na kumwera kwa msumba uwu kuli mapiri gha Viphya agho ghali na utheka na makuni. Ŵanyake ŵakuti Viphya Plantation iyo yili mu mapiri kumwera kwa msumba uwu ndiyo nkhorongo yikuru comene mu Africa.

Mu nyengo yakuzizima, mu Mzuzu mukuzizima comene.

Ulimi lemba

Mu msumba uwu muli vyakurya vinandi, ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakuliska tiyi, gombi, na khofi.

Ulendo lemba

Ku malo agha kuli nyanja ya Malawi iyo yili na mchenga, ndipo ŵanthu ŵakutemwa kusambira mu maji. Nyika National Park, ni paki yikuru comene ya ku Malawi, ndipo yikusambizga ŵanthu kwenda mu mapiri, kukwera njinga, kwenda pa mahaci, na kwenda pa galimoto. Malo gha vyakusanguluska gha mu hotelo ya Mzuzu na O Seasons agho kale ghakachemekanga Key Lounge ghakukopa ŵantchito ŵa ku charu chose na vyaru vinyake. Malo ghanyake ghakusanguluskira ni Mzuzu Golf Clib, Villa Kagwentha (iyo yikumanyikwa na disko mise yiliyose ya Chisulo) na Squirrels park. Paliso malo ghakupambanapambana ghakupumulirapo nga ni Lake View Lodge na Mzuzu Sanctuary. Mzuzu Botanic Gardens ili ku Zolozolo. Mungenda mu mapiri gha Kaning'ina. Damu la Gulliver, ilo likupeleka maji ku msumba wa Mzuzu na vigaŵa vyakuzingilizga, likupeleka na malo ghakwenda

Gulu lakwamba la Scout (UK) lazenga msasa wa Scout uwo uli na vinthu vinandi kuwaro kwa Mzuzu.[9][10]

Mayendelo lemba

Ku Mzuzu City kuli ndege ya Mzuzu Airport. Mu 2017, boma likamba kuzenga chiŵanja cha ndege chiphya na chikuru mu chigaŵa cha Dunduzu.[2]

Msumba wa Mzuzu uli mumphepete mwa msewu ukuru wa M1, uwo ukufuma kumpoto kuya kumwera. Ni malo gha kumpoto kwa msewu wa M5, uwo ukujumpha kumafumiro gha dazi mu mapiri gha Viphya kuya ku Nkhata Bay, ndipo kufuma apo kumwera kufupi na nyanja ya Malawi.

Maseŵera lemba

Mu Mzuzu, ŵanthu ŵanandi ŵakutemwa maseŵero gha bola. Magulu ghaŵiri, Moyale Barracks FC na Mzuni ghakwimira tawuni iyi mu ligi ya Malawi. Sitediyamu ya Mzuzu (ya ŵanthu 15,000) ndiyo njimoza pera mu msumba uwu iyo yikazengeka mu 1970. Mu tawuni iyi muli magulu ghaŵiri gha basketball, Nkhulande na Pistons.

Ŵanthu Ŵakumanyikwa lemba

Shepherd Bushiri, founder of the Enlightened Christian Gathering, is from Mzuzu. Bushiri is also the founder of PSB Network[11] and the Prophetic Channel.[12]

Chuma lemba

 
Wasenga Brothers

Mzuzu wali na msika wa Wasenga Brothers, uwo ukuchemekaso Msika wa Mzuzu

Ukaboni lemba

  1. [1][permanent dead link]
  2. 2.0 2.1 2.2 "Municipal in Malawi, Malawi Municipal, Mzuzu City Assembly welcome, Commonwealth". Archived from the original on 24 Julayi 2011. Retrieved 9 Juni 2011.
  3. "Malawi: Fragile Forests". Travel Africa Magazine (17). Ogasiti 2001. Archived from the original on 22 Ogasiti 2006.
  4. "Malawi: Regions, Major Cities, Towns & Urban Localities - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". Citypopulation.de. Retrieved 22 November 2021.
  5. 5.0 5.1 5.2 5.3 "2018 Population and Housing Census Main Report" (PDF). Malawi National Statistical Office. Retrieved 25 December 2019.
  6. Lusaka, Mwayi (4 Jan 2023). "Curating the nation: Collections, ethnographic representations and heritage production at Museum of Malawi". Cogent Arts & Humanities. 10. doi:10.1080/23311983.2022.2160577. S2CID 255631526. Retrieved 26 January 2023.
  7. "Mzuzu Climate Normals 1961–1990". National Oceanic and Atmospheric Administration. Retrieved 10 August 2016.
  8. "Homepage". mzuzuacademy.org.
  9. "Kavuzicampsite". Archived from the original on 6 July 2017. Retrieved 19 June 2017.
  10. "1st Poulner Scout Group - Kavuzi Campsite". Archived from the original on 3 Julayi 2016. Retrieved 19 Juni 2017.
  11. "PSB Network | The Mobile Network That Cares". Mypsb.co.za. Retrieved 22 November 2021.
  12. "Prophet Shepherd Bushiri - YouTube". YouTube. Retrieved 22 November 2021.

Vigaŵa vya kuwaro lemba

  Media related to Mzuzu at Wikimedia Commons