Sudan

churu kumpoto cha kumafumilo gha Dazi gha Afilika

Sudan (Chingelezi: /suːˈdɑːn/ panji /suːˈdæn/; Arabic: سودان, romanized: Sūdān), mwalamulo Republic of Sudan (Arabic: جمهورية سودان, romanized: Jumhūriyyat Sūdān), ni chalo icho chili ku North East Africa. Charu ichi chili kumafumiro gha dazi kwa Central African Republic, kumanjiliro gha dazi kwa Chad, kumpoto kwa Egypt, kumpoto kwa Eritrea, kumwera kwa Ethiopia, kumwera kwa Libya, kumwera kwa South Sudan, na ku Nyanja Yiswesi. Mu 2022, ŵanthu ŵakukwana 45.7 miliyoni[11] Charu ichi chili na malo ghakukwana 1,886,068 square kilometres (728,215 square miles), ndipo ntchigaŵa chachitatu mu Africa. Charu ichi chikaŵa chikuru chomene pa vyaru vya mu Africa na vyaru vya Arab League m'paka apo South Sudan yikapatukira mu 2011. Msumba wake ukuru ni Khartoum, ndipo msumba wake ukuru ni Omdurman.

Charu cha Sudan
جمهورية سودان (Arabic)
Jumhūriyyat Sūdān
Mbendela Chidindo cha boma
Chiluso: النصر لنا
an-Naṣr lanā
"Victory is ours"
Nyimbo: نحن جند الله، جند الوطن
Naḥnu jund Allah, jund al-waṭan
"We are the soldiers of God, the soldiers of the Nation"
Sudan displayed in dark green color, claimed territories in light green
Sudan displayed in dark green color, claimed territories in light green
Sudan displayed in dark green color, claimed territories in light green
Msumba WabomaKhartoum
Msumba usani Omdurman
Chiyowoyelo chaboma
Mitundu ya Ŵanthu
Vipembezo
Mwenecharu Sudanese
Mtundu wa Boma Federal republic under a military junta[4][5]
 -  Transitional Sovereignty Council
 -  Prime Minister
Formation
 -  Kingdom of Kerma 2500 BC 
 -  Kingdom of Kush 1070 BC 
 -  Mahdist State 1885 
 -  Anglo-Egyptian Condominium 1899 
 -  Independence from the United Kingdom and the Kingdom of Egypt 1 January 1956 
 -  Secession of South Sudan 9 July 2011 
 -  2019 coup d'état 11 April 2019 
 -  2019 Draft Constitutional Declaration effective 20 August 2019 
 -  2021 coup d'état 25 October 2021 
Ukulu wa Malo
 -  Malo 1,886,068 km2 (15th)
728,215 sq mi
Chiŵelengelo cha ŵanthu
 -  2023 estimate 49,197,555[7] (30th)
 -  Density 21.3/km2 (202nd)
55.3/sq mi
GDP (PPP) 2022 estimate
 -  Total Decrease$207.7 billion[8] (71st)
 -  Per capita Decrease$4,450[8] (151st)
GDP (nominal) 2022 estimate
 -  Total Decrease$42.7 billion[8] (96th)
 -  Per capita Decrease$916[8] (171st)
Gini (2014)Positive decrease 34.2[9]
medium
HDI (2021)Increase 0.508[10]
low ·172nd
Ndalama Sudanese pound (SDG)
Mtundu Wanyengo CAT (UTC+2)
Kalembelo kasiku dd/mm/yyyy
Woko la galimoto right
ISO 3166 code SD
Intaneti yacharu .sd
سودان.

Mbiri yikulongora kuti Ufumu wa Kerma (c. 2500-1500 B.C.E.), Ufumu Waphya wa Eguputo (c. 1500 BC~1070 BC), na Ufumu wa Kush (c. 785 BC~350 AD). Pamanyuma pakuti Kush wabwangandulika, ŵanthu ŵa ku Nubia ŵakamba kulamulira mu maufumu ghatatu gha Ŵakhristu gha Nobatia, Makuria, na Alodia. Pakati pa vyaka vya m'ma 1400 na 1500, ŵanthu ŵa ku Arabia ŵakamba kukhala mu vigaŵa vinandi vya mu Sudan. Kwambira mu ma 1500 m'paka m'ma 1800, chigaŵa chapakati na kumafumiro gha dazi kwa Sudan chikaŵa pasi pa muwuso wa Funj, apo Darfur wakaŵa kumanjiliro gha dazi ndipo Ottomans kumafumiro gha dazi. Mu 1811, Mamluks ŵakakhazikiska boma ku Dunqulah, ilo likaŵa likuru la malonda gha ŵazga. Mu nyengo ya muwuso wa Ŵaeguputo na Ŵaturuki mu charu cha Sudan, mu 1820, ŵanthu ŵakaguliskanga ŵazga mu vigaŵa vya kumpoto na kumwera.[12] Kwambira mu ma 1800, caru cose ca Sudan cikathereskeka na Ŵaegupto awo ŵakalongozgekanga na ufumu wa Muhammad Ali. Nkhondo iyi yikati yacitika, ŵasilikari ŵa ku Eguputo na Britain ŵakathereska ŵasilikari ŵa ku Eguputo. Mu 1899, ku Britain, Eguputo wakazomera kugaŵana mazaza pa Sudan na Britain. Nakuti charu cha Sudan chikaŵa pasi pa Britain.[13]Nkhondo ya ku Eguputo ya mu 1952 yikawuskapo muwuso wa ufumu ndipo yikati ŵasilikari ŵa Britain ŵafumemo mu Eguputo na Sudan. Muhammad Naguib, yumoza wa ŵalongozgi ŵaciŵiri ŵa cigaluka ici, ndiposo pulezidenti wakwamba wa Egupto, uyo wakaŵa wa ku Sudan ndipo wakakulira mu Sudan, wakaŵika pakwamba kuti boma la Sudan liŵe na wanangwa wa kujilongozga. Chaka chakulondezgapo, ku Eguputo na ku Sudan, United Kingdom yikakolerana na ivyo Eguputo wakakhumbanga. Pa Janyuwale 1, 1956, charu cha Sudan chikamba kujiyimira paŵekha.

Boma la Jaafar Nimeiry likamba kulamulira charu cha Sudan. Ici cikapangiska kuti paŵe kugaŵikana pakati pa boma la kumpoto kwa caru ici, na ŵavisopa vya Cisilamu na Ŵakhristu ŵa kumwera. Nkhondo iyi yikamba pakati pa ŵasilikari ŵa boma, awo ŵakakolerananga na gulu la National Islamic Front (NIF), na ŵakugaluka ŵa ku South Sudan, awo gulu lawo likuru chomene ni Sudan People's Liberation Army (SPLA).[14] Pakati pa 1989 na 2019, muwuso wa ŵasilikari wa vyaka 30 uwo ukalongozgekanga na Omar al-Bashir ndiwo ukalamuliranga Sudan ndipo ukachitanga viheni vinandi pa wanangwa wa ŵanthu, kusazgapo kutambuzga, kutambuzga ŵanthu ŵachoko waka, kutemwera vigeŵenga pa caru cose, na kukoma ŵanthu ŵanandi mu Darfur kwambira mu 2003 mpaka 2020. Ŵanthu ŵanyake ŵakuti boma ili likakoma ŵanthu pakati pa 300,000 na 400,000. Chiwonetsero chinabuka mu 2018, chofuna kuti Bashir achoke, zomwe zinapangitsa kuti boma liwonongeke pa 11 April 2019 ndipo Bashir anamangidwa.[15]

Chisilamu chikaŵa chisopa cha boma la Sudan ndipo malango gha Chisilamu ghakaŵako kwambira mu 1983 m'paka mu 2020 apo charu chikazgoka charu cha charu.[16] Sudan ni yimoza mwa vyaru vyakutukuka yayi ndipo yili pa malo 172 pa Human Development Index mu 2022. Chuma chake chimadalira kwambiri ulimi chifukwa cha ziletso zapadziko lonse lapansi komanso kudzipatula, komanso mbiri yakusakhazikika kwamkati ndi ziwawa zamagulu. Charu chose cha Sudan ntchakomira ndipo ŵanthu ŵakujumpha 35 peresenti mbakavu. Charu cha Sudan chili mu wupu wa United Nations, Arab League, African Union, COMESA, Movement of Non-Aligned and the Organization of Islamic Cooperation.

Kwiza kwa zina

Zina lakuti Sudan ni zina ilo likapelekeka ku chigaŵa chikuru cha Sahel, kumanjiliro gha dazi kwa charu cha Sudan. Pakwamba, zina lakuti Sudan likang'anamuranga chigaŵa icho chikaŵa kufupi na nyanja ya Atlantic kufuma ku Senegal m'paka kumpoto cha kumafumiro gha dazi kwa Africa.

Zina ili lili kufuma ku lizgu la Chiarabu lakuti bilād as-sūdān (بلاد السودان), panji "Charu cha Ŵachibulumutira".[17] Ili ni zina linyake la malo agho ŵanthu ŵakukhala. Pambere ivi vindachitike, Ŵaeguputo ŵakale ŵakachemanga charu cha Sudan kuti Nubia na Ta Nehesi panji Ta Seti.

Mbili

Charu cha Sudan (pambere c. 8000 B.C.E.)

 
Tempile likuru la mathabwa, lakucemeka Deffufa wa ku Western, mu msumba wakale wa Kerma
 
Linga la Buhen, la mu Ufumu wapakati, likazengekaso mu Ufumu uphya (pafupifupi 1200 BC)

Kuzakafika mu vyaka vya m'ma 1000 B.C.E., ŵanthu ŵa mu nyengo ya Neolithic ŵakakhalanga mu vikaya vyakukhora vya mathipa, ndipo ŵakalondezganga vyakurya na viŵeto.[18] Neolithic peoples created cemeteries such as R12. During the fifth millennium BC, migrations from the drying Sahara brought neolithic people into the Nile Valley along with agriculture.

The population that resulted from this cultural and genetic mixing developed a social hierarchy over the next centuries which became the Kingdom of Kush (with the capital at Kerma) at 1700 BC. Anthropological and archaeological research indicates that during the predynastic period Nubia and Nagadan Upper Egypt were ethnically and culturally nearly identical, and thus, simultaneously evolved systems of pharaonic kingship by 3300 BC.[19]

Ufumu wa Kush (c. 1070 BC~350 AD)

 
Nubian pyramids ku Meroë
 
Msilikari wa ku Kušiya wa ŵasilikari ŵa Achaemenid, c. 480 B.C.E. Ivyo vili pa dindi la Xerxes I.

Ufumu wa Kush ukaŵa ufumu wakale wa ku Nubia uwo ukaŵa pa malo agho mukakumananga Mlonga wa Blue Nile na White Nile, kweniso Mlonga wa Atbarah na Nile. Likakhazikiskika mu nyengo ya Bronze apo ufumu uphya wa Eguputo ukamara.

Fumu Kashta ("Mkhushite") yikati yaluta ku Eguputo mu vyaka vya m'ma 700 B.C.E., mathemba gha Kushite ghakawusa nga ni mafaro gha muwuso wa Ŵaeguputo wa vyaka pafupifupi 100 pambere Ŵaasiriya ŵandaŵathereske. Pa nyengo iyo Ŵakushi ŵakaŵa ŵankhongono comene, ŵakathereska ufumu uwo ukafumanga ku caru ico sono cikucemeka South Kordofan m'paka ku Sinayi. Farawo Piye wakayezga kusazgirako ufumu wake mu vyaru vya ku Near East, kweni themba la ku Asiriya, Sarigoni II, likamutondeska.

Pakati pa 800 B.C.E. na 100 C.E. ŵakazenga mapiramidi gha Nubian, pakati pawo pali El-Kurru, Kashta, Piye, Tantamani, Shabaka, mapiramidi gha Gebel Barkal, mapiramidi gha Meroe (Begarawiyah), mapiramidi gha Sedeinga, na mapiramidi gha Nuri.[20]

Baibolo likuyowoya za ufumu wa Kush kuti ndiwo ukaponoska Ŵaisrayeli ku ukali wa Ŵaasiriya. Nkhondo iyo yikacitika pakati pa Farawo Taharqa na Senakeribu themba la Asiriya yikaŵa yakuzirwa comene mu mbiri ya caru ca kumanjiliro gha dazi. Esarihadoni, uyo wakanjira mu malo gha Senakeribu, wakaluta patali comene ndipo wakawukira Egupto kuti wawuske caru ca Levant. Wakacita nthena cifukwa wakacimbizga Taharqa mu caru ca Lower Egypt. Taharqa wakachimbilira ku Upper Egypt na Nubia, uko wakafwira pakati pajumpha vyaka viŵiri. Ŵaegupto ŵakamba kulamulirika na Ŵaasiriya, kweni ŵakaleka kupulikira. Kufuma apo, themba Tantamani, ilo likakanjira mu malo gha Taharqa, likayezgapo kaumaliro kupoka caru ca Lower Egypt kwa Neko I, uyo wakaŵa kuti wawelerapo ku ufumu wake. Wakathereska msumba wa Memfisi na kukoma Neko. Ashurbanipal, uyo wakanjira mu malo gha Esarhaddon, wakatuma ŵasilikari ŵanandi ku Egupto kuti ŵakambeso kuwusa. Wakathereska Tantamani kufupi na Memfisi ndipo wakati wamulondezga, wakapoka msumba wa Thebes. Nangauli Ŵaasiriya ŵakafumako mwaluŵiro ku Upper Egypt pamanyuma pa vinthu ivi, kweni Thebes wakajipeleka kwa Psamtik I, mwana wa Neko. Ici cikapangiska kuti Ufumu wa Nubia uleke kuwuskika, ndipo ukalutilira kuŵa ufumu ucoko uwo ukaŵa ku Napata. Msumba uwu ukaparanyika na Ŵaeguputo ca. 590 B.C.E., ndipo nyengo yichoko waka pamanyuma paumaliro wa vyaka vya m'ma 300 B.C.E., Ŵakushi ŵakasamukira ku Meroë.[21][22][23]

Medieval Christian Nubian kingdoms (c. 350–1500)

 
Maufumu ghatatu gha Cikhristu gha ku Nubia. Mphaka ya kumpoto ya Alodia yikumanyikwa makora yayi, kweni yikwenera kuti yikaŵa kumpoto, pakati pa chigodobu chachinayi na chachisanu cha Nile.[24]

Paumaliro wa vyaka vya m'ma 400 C.E., Ŵablemmyes ŵakakhazikiska ufumu uwo ukakhala nyengo yichoko waka mu Upper Egypt na Lower Nubia, ndipo panyake ukaŵa kuzingilizga Talmis (Kalabsha). Kweni pambere chaka cha 450 C.E. chindafike, Ŵanobatiya ŵakaŵachimbizga kale mu Dambo la Nayelo. Paumaliro ŵanthu aŵa ŵakamba kuwusa mu ufumu wawo wa Nobatia. Mu vyaka vya m'ma 500 C.E., pakaŵa maufumu ghatatu gha ku Nubia: Nobatia kumpoto, ilo likaŵa na msumba ukuru ku Pachoras (Faras); ufumu wapakati, Makuria uwo ukaŵa ku Tungul (Old Dongola), makilomita 13 kumwera kwa Dongola; na Alodia, uwo ukaŵa mu ufumu wakale wa Kushitic, uwo ukaŵa na msumba ukuru ku Soba (uno ni tawuni ya Khartoum). Ŵakazgoka Ŵakhristu mu vyaka vya m'ma 500 C.E. Mu vyaka vya m'ma 600 C.E., panyake pakati pa 628 na 642, Nobatia wakazgoka chigaŵa cha Makuria.[25]

Pakati pa 639 na 641, Ŵaarabu ŵa mu ufumu wa Rashidun ŵakathereska charu cha Byzantium. Mu 641 panji 642 kweniso mu 652 ŵakanjira mu Nubia, kweni ŵakaŵachimbizga. Pamanyuma, fumu ya Makuria na Ŵaarabu ŵakakolerana kuti ŵaleke kuwukira caru cawo. Nangauli Ŵaarabu ŵakatondeka kuthereska Nubia, kweni ŵakamba kukhala kumafumiro gha dazi kwa Mlonga wa Nayelo.[26]

 
Mozesi George, fumu ya Makuria na Alodia

Kufuma pakati pa vyaka vya m'ma 700 m'paka m'ma 1100, ufumu wa Chikhristu wa Nubia ukaŵa na nkhongono chomene. Mu 747, Makuria wakawukira Eguputo, uyo pa nyengo iyi wakaŵa wa Ŵaumaliyadi, ndipo wakawuskaso ufumu uwu mu ma 960, apo ukafika kumpoto kwa Akhmim. Makuria wakaŵa paubwezi wakukhora na Alodia, ndipo panji ici cikapangiska kuti maufumu ghaŵiri agha ghaŵe ufumu umoza. Ŵanthu ŵa ku Nubia awo ŵakakhalanga mu nyengo yakale ŵakachemekanga "Afro-Byzantine", kweni ŵakakhwaskikanga chomene na ŵanthu ŵa ku Arabia. Gulu la boma ili likaŵa lapakati chomene, ndipo likajintha pa ŵamazaza ŵa ku Byzantine ŵa mu vyaka vya m'ma 500 na 600. Ŵanthu ŵakamba kupenta vinthu vya ku dongo, chomenechomene vithuzithuzi vya ku viliŵa. Ŵanthu ŵa ku Nubia ŵakalemba vilembo vya chiyowoyero chawo, Old Nobiin, ivyo vikajintha pa vilembo vya Chigiriki, Chigiriki, Chigiriki, na Chiarabu. Ŵanakazi ŵakaŵa na udindo wapachanya: ŵakasambiranga, ŵakaguranga, kugura na kuguliska malo, ndipo kanandi ŵakagwiliskiranga ntchito chuma chawo kuti ŵapeleke ndalama ku matchalitchi. Nanga mphapu ya fumu yingaŵa ya mu mbumba ya amama ŵake, ndipo mwana wa mudumbu wa fumu ndiyo wakeneranga kuŵa muhaliri.

Kuumaliro wa vyaka vya m'ma 1100 na 1200, msumba ukuru wa Makuria, Dongola, ukamba kuchepa. Mu vyaka vya m'ma 1400 na 1500, mafuko gha Ŵabedouin ghakaŵa mu vigaŵa vinandi vya ku Sudan, ndipo ŵakaluta ku Butana, Gezira, Kordofan, na Darfur. Mu 1365, nkhondo ya pawenenawene yikapangiska ŵanthu ŵa ku Makuria kuti ŵachimbilire ku Gebel Adda ku Lower Nubia. Kufuma apo, Makuria wakalutilira kuŵa ufumu ucoko waka. Pakati pajumpha nyengo yitali kufuma apo themba Joel likawusira, charu cha Makuria chikamara. Malo gha mumphepete mwa nyanja kufuma kumwera kwa Sudan m'paka ku tawuni ya Suakin ghakaŵa gha Adal Sultanate mu vyaka vya m'ma 1500. Kumwera, ufumu wa Alodia ukathereskeka na Ŵaarabu, awo ŵakalongozgekanga na Abdallah Jamma, panji Funj, ŵanthu ŵa ku Africa awo ŵakafuma kumwera. Vinthu ivi vikaŵako mu vyaka vya m'ma 900 C.E. (c. 1396~1494 C.E.), mu vyaka vya m'ma 1500 C.E., 1504 m'paka 1509. Ufumu wa alodian ungapona mu ufumu wa Fazughli, uwo ukakhalapo m'paka mu 1685.[27]

Ufumu wa Sennar na Darfur (c. 1500–1821)

 
Mzikiti ukuru wa Sennar, uwo ukazengeka mu 17th century[28]

Mu 1504 Ŵafunj ŵakakhazikiska Ufumu wa Sennar, uwo ukaŵa chigaŵa cha Abdallah Jamma. Mu 1523, apo Muyuda munyake zina lake David Reubeni wakaluta ku Sudan, caru ca Funj cikafika ku Dongola. Pa nyengo iyi, ŵanthu awo ŵakakhalanga ku Nile ŵakamba kupharazga vya cisopa ca Cisilamu. Ndipouli, ŵanthu ŵa ku Funj ŵakalutilira kusunga mitheto iyo yikaŵa ya chisopa chautesi, nga nkhutora ufumu wa Chiuta panji kumwa moŵa m'paka mu 1800. Chisilamu cha ŵanthu ŵa ku Sudan chikasungilira maluso ghanandi agho ghakafuma ku Chikhristu m'paka sono.[29]

Mwaluŵiro Ŵafunj ŵakanjira mu nkhondo na Ŵaotomu, awo ŵakakora Suakin mu 1526 ndipo pamasinda ŵakaluta kumwera mumphepete mwa Mlonga wa Nayelo, m'paka ŵakafika ku chigaŵa chachitatu mu 1583/1584. Ŵasilikari ŵa Ottoman ŵakayezga kupoka Dongola mu 1585. Pamanyuma pake, Hannik, uyo wakaŵa kumwera kwa nthenda ya katara, ndiyo wakaŵa mphaka pakati pa vyaru viŵiri ivi. Pamanyuma pa kuwukira kwa Ŵaotomu, ŵakayezga kupoka ufumu wa Ajib, themba lichoko la kumpoto kwa Nubia. Nangauli Funj ŵakamukoma mu 1611/1612, kweni Abdallab, awo ŵakamulondezganga, ŵakapika mazaza ghakulongozga vinthu vyose kumpoto kwa uko maji gha Blue na White Nile ghakukumana.

Mu vyaka vya m'ma 1700, ufumu wa Funj ukafika paheni chomene, kweni mu vyaka vya m'ma 1800, ukamba kuchepa. Kuwukira boma mu 1718 kukapangiska kuti muwuso wa mafuko usinthe, ndipo mu 1761 panji 1762, boma la Hamaj likamba kulamulira. Pakati pajumpha nyengo yichoko waka, ufumu uwu ukamba kupasuka; ndipo kukwambilira kwa vyaka vya m'ma 1800, ukaŵa waka mu chigaŵa cha Gezira.[30]

 
Kumwera kwa Sudan mu c. 1800. Vikuwoneka kuti mazuŵa ghano pali mphaka.

Kuwukira boma kwa mu 1718 kukapangiska kuti ŵanthu ŵambe kulondezga chisopa cha Cisilamu, ndipo ichi chikapangiska kuti ŵanthu ŵa mu charu ichi ŵambe kuŵa Ŵarabu. Kuti ŵaŵe na mazaza pa ŵanthu ŵa ku Arabia, Funj ŵakamba kusambizga ŵanthu ŵa ku Umayyad. Kumpoto kwa uko maji gha Blue na White Nile ghakusanganirana, kufupi na Al Dabbah, ŵanthu ŵa ku Nubia ŵakasankha mtundu wa Aarabu ŵa ku Jaalin. M'paka m'ma 1800, Chiarabu ndicho chikaŵa chiyowoyero chikuru chomene mu chigaŵa chapakati pa milonga ya Sudan na mu chigaŵa chikuru cha Kordofan.

Kumanjiliro gha dazi kwa Mlonga wa Nayelo, ku Darfur, nyengo ya Chisilamu yikati yakwana, ufumu wa Tunjur ukawuka, uwo ukasintha ufumu wakale wa Daju mu vyaka vya m'ma 1500. Ŵanthu ŵa ku Tunjur ŵakwenera kuti ŵakaŵa Ŵaarabu ŵa mtundu wa Berber ndipo awo ŵakalongozganga ŵakaŵa Ŵasilamu. Mu vyaka vya m'ma 1700, ufumu wa Fur Keira ukachimbizga ŵanthu ŵa ku Tunjur. Boma la Keira, ilo likaŵa la Chisilamu kufuma mu nyengo ya Solomoni Solong (uyo wakawusa mu 1660 m'paka mu 1680), likaŵa ufumu uchoko kumpoto kwa Jebel Marra, kweni likakura kumanjiliro gha dazi na kumpoto mu vyaka vya m'ma 1700 na kumafumiro gha dazi mu nyengo ya muwuso wa Muhammad Tayrab (uyo wakawusa mu 1751 m'paka mu 1786). Ufumu uwu ukaŵa ukuru chomene, ndipo ukaŵa ukuru wakuyana na wa Nigeria wa mazuŵa ghano.[31]

Turkiyah na Mahdist Sudan (1821-1899)

 
Ismail Pasha, Khedive wa Ottoman wa Egypt na Sudan kufuma 1863 mpaka 1879
 
Muhammad Ahmad, muwusi wa Sudan (1881-1885)

Mu 1821, muwusi wa ku Eguputo, Muhammad Ali, wakawukira na kuwukira kumpoto kwa Sudan. Nangauli Muhammad Ali wakaŵa fumu ya Eguputo mu nyengo ya Ufumu wa Ottoman, kweni wakajiwonanga kuti ni khedive wa Eguputo. Pakukhumba kuti Sudan nayo waŵe chigaŵa chake, wakatuma mwana wake wacitatu Ismail (uyo wakwenera kutimbanizgika yayi na Isma'il Pasha uyo wazunulika kunthazi) kuti wakawuske caru ici, ndipo pamanyuma pake wakaciŵika mu Eguputo. Padera pa Shaiqiya na Darfur sultanate mu Kordofan, ŵakamususka yayi. Mwana wa Ibrahim Pasha, Ismaʻil, ndiyo wakalutilira kuthereska Eguputo. Mu nyengo ya muwuso wake, charu cha Sudan chikathereskeka.

Ŵalaraŵalara ŵa boma la Egypt ŵakanozga vinthu vinandi mu caru ca Sudan, comenecomene kumpoto kwa caru ici, comenecomene pa nkhani ya ulimi wa milonga na ulimi wa katoni. Mu 1879, maufumu ghakuru ghakachimbizga Ismail na kwimika mwana wake Tewfik Pasha. Uheni wa Tewfik ukapangiska kuti 'Urabi wagomezge kuti Khedive wafwa. Tewfik wakapempha ŵasilikari ŵa Britain kuti ŵamovwire. Charu cha Sudan chikakhala mu mawoko gha boma la Khedivial, na maboma agho ghakacitanga vinthu mwambura kwenelera ndiposo uheni.

Mu nyengo ya Khedivial, ŵanthu ŵakamba kususkika chifukwa cha msonkho ukuru uwo ŵakakhomanga pa milimo yinandi. Malipiro gha msonkho pa visimi vya maji na vyakurya ghakaŵa ghanandi comene mwakuti ŵalimi ŵanandi ŵakaleka minda yawo na viŵeto. Mu vyaka vya m'ma 1870, ŵanthu ŵa ku Europe awo ŵakasuskanga malonda gha ŵazga ŵakakhwaska chomene chuma cha kumpoto kwa Sudan. Muhammad ibn Abd Allah, Mahdi (Uyo Wakulongozgeka), wakapeleka mwaŵi ku Ansars (ŵalondezgi ŵake) na awo ŵakamupulikira kuti ŵasankhepo yumoza pakati pa kupokelera cisopa ca Ciisilamu panji kukomeka. Ufumu wa Mahdiyah ukakhazikiska malango gha Chisilamu. Pa Ogasiti 12, 1881, pakacitika cinthu cinyake pa cirwa ca Aba, ico cikapangiska kuti paŵe Nkhondo ya Mahdist.

Kufuma apo wakapharazgira vya Mahdiyya mu Juni 1881 m'paka apo msumba wa Khartoum ukaparanyikira mu Janyuwale 1885, Muhammad Ahmad wakalongozga nkhondo yakuluska ya nkhondo yakwimikana na boma la Turk-Egypt ku Sudan, ilo likamanyikwanga kuti Turkiyah. Muhammad Ahmad wakafwa pa Juni 22, 1885, myezi 6 pera kufuma apo ŵakathereskera Khartoum. Pamanyuma pa kulimbana na ŵasilikari ŵake, Abdallahi ibn Muhammad, na wovwiri wa Baggara ŵa kumanjiliro gha dazi kwa Sudan, wakathereska ŵakususka ŵanyake na kuŵa mulongozgi wa Mahdiyah. Wakati wakhozga mazaza ghake, Abdallahi ibn Muhammad wakatora udindo wa Khalifa (wakulondezgapo) wa Mahdi, wakambiska boma, ndipo wakasora Ansar (ŵeneawo kanandi ŵakaŵa Baggara) kuŵa ma emirs pa chigaŵa chilichose.

 
Kuthawa kwa Khalifa wati wathereskeka ku Nkhondo ya Omdurman mu 1898

Mu nyengo ya Mahdiyah, vinthu vikaŵa makora yayi mu chigaŵa ichi, chifukwa cha nkhaza izo Khalifa wakachitanga kuti wawuse charu chose. Mu 1887, ŵasilikari ŵa Ansar ŵakukwana 60,000 ŵakanjira mu Etiyopiya, ndipo ŵakafika m'paka ku Gondar. Mu Malichi 1889, fumu Yohannes IV ya ku Etiyopiya yikaluta ku Metemma. Kweni Yohannes wakati wafwa pa nkhondo, ŵasilikari ŵa ku Etiyopiya ŵakawerako. Abd ar-Rahman an-Nujumi, mulara wa ŵasilikari ŵa Khalifa, wakayezga kuti wawukire Eguputo mu 1889, kweni ŵasilikari ŵa ku Eguputo awo ŵakalongozgekanga na Britain ŵakathereska ŵasilikari ŵa Ansar ku Tushkah. Cifukwa ca kutondeka kwa nkhondo ya Ŵaegupto, ŵasilikari ŵa Ansar ŵakathera. Ŵa Belgian ŵakalekeska ŵanthu ŵa Mahdi kuwukira Equatoria, ndipo mu 1893, ŵa Italiya ŵakathereska ŵalwani ŵa Ansar ku Agordat (mu Eritrea) na kuŵachichizga kuti ŵafumemo mu Ethiopia.

Mu ma 1890, ŵa ku Britain ŵakayezga kuwezgerapo mazaza ghawo pa Sudan, mwantheura ŵakambaso kulamulira mu zina la Khedive wa ku Egypt, kweni mu unenesko ŵakacitanga vinthu nga ni caru ca Britain. Kuuyambiro wa vyaka vya m'ma 1890, ŵanthu ŵa ku Britain, France, na Belgium ŵakamba kudokera maji gha Nile. Britain wakafipanga mtima kuti maboma ghanyake ghacitenge vinthu mwambura kwenelera mu Sudan na kupoka malo agho ghakaŵa pasi pa Eguputo. Padera pa fundo za ndyali izi, Britain wakakhumbanga kuti wakhozge Nile kuti waleke kunanga chiziŵa cha Aswan. Herbert Kitchener wakalongozga nkhondo yakwimikana na Mahdist Sudan kufuma mu 1896 mpaka 1898. Nkhondo ya Kitchener yikamalira pa Nkhondo ya Omdurman pa Seputembala 2, 1898. Chaka chimoza pamanyuma, Nkhondo ya Umm Diwaykarat pa 25 November 1899 yikapangiska kuti Abdallahi ibn Muhammad wafwe, ndipo nkhondo ya Mahdist yikamara.

Anglo-Egyptian Sudan (1899–1956)

 
Nkhondo ya Mahdist yikacitika pakati pa gulu la Ŵasilamu ŵakucemeka Mahdists, awo ŵakathereska caru cose ca Sudan, na ŵasilikari ŵa Britain.

Mu 1899, Britain na Egypt ŵakakolerana kuti Sudan walongozgekenge na kazembe uyo wakimikika na Eguputo. Nakuti caru ca Sudan cikaŵa pasi pa muwuso wa boma. Ŵanalume ŵa ku Britain ŵakaŵa ŵakukhumbisiska kuti ŵamazge ndondomeko iyo yikamba mu muwuso wa Muhammad Ali Pasha ya kuwunganya Nile Valley pasi pa ŵalongozgi ŵa ku Eguputo. [Pakukhumbika ukaboni apa]

Pa nyengo iyi, ŵanthu ŵa mu vigaŵa vya ku Sudan ŵakasuzgikanga kuti ŵamanye mphaka ya charu ichi na Abisini. Mu 1905, mulongozgi wa chigaŵa ichi, Sultan Yambio, wakaleka kurwa nkhondo na ŵasilikari ŵa Britain awo ŵakakhalira mu chigaŵa cha Kordofan. Boma la Britain likalutilira kulamulira mu Sudan, ndipo ŵanthu ŵakamba kulimbana na boma la Egypt. Mu 1914, boma la Ottoman likati lamara, Sir Reginald Wingate wakatumika ku Sudan mu Disembala. Hussein Kamel wakapharazgika kuŵa Sultan wa ku Egypt na Sudan, nga umo vikaŵira na mubali wake Fuad I. Ŵakalutilira kukhumba boma limoza la ku Egypt na Sudan nanga ni apo ufumu wa Egypt ukasinthika zina kuŵa Ufumu wa Egypt na Sudan, kweni Saad Zaghloul ndiyo wakalutilira kukhuŵara na ivyo ŵakakhumbanga mpaka apo wakafwira mu 1927.[32]

 
Msilikari wa ngamila wa ŵasilikari ŵa ku Britain, kukwambilira kwa m'ma 1900

From 1924 until independence in 1956, the British had a policy of running Sudan as two essentially separate tMalo gha kumpoto na kumwera. Kukomeka kwa kazembe wa Anglo-Egyptian Sudan ku Cairo ndiko kukacitiska kuti boma la Wafd ilo likasoleka liŵe na ŵasilikari. Gulu la ŵasilikari ŵaŵiri mu msumba wa Khartoum likasinthika zina kuŵa Sudan Defence Force (SDF) ilo likateŵeteranga pasi pa boma la Sudan. Ŵa Wafist ŵakakana fundo yakuti Sarwat Pasha wakhalenge na Austen Chamberlain ku London. Kweni Cairo wakakhumbikwiranga ndalama. Ndalama za boma la Sudan zikafika pachanya mu 1928 pa £6.6 million, pamanyuma pa kusinthasintha kwa Wafdist, na kupoka kwa mphaka za Italy kufuma ku Somaliland, London wakadumura kuchepeska ndalama mu nyengo ya suzgo yikuru. Vinthu vinandi ivyo ŵakaguliskanga ku Britain vikapangiska kuti ku Khartoum kuŵe suzgo la ndalama.

Mu Julayi 1936, mulongozgi wa Liberal Constitutional, Muhammed Mahmoud wakanyengelereka kuti wize na nthumwi za Wafd ku London kuti zizakasayine phangano la Anglo-Egypt, "kwamba kwa nyengo yiphya mu ubwezi wa Anglo-Egypt", wakalemba Anthony Eden. Ŵasilikari ŵa Britain ŵakazomerezgeka kuwelera ku Sudan kuti ŵavikilire cigaŵa ca Canal. Ŵakasanga malo ghakusambizgirako ndipo ŵasilikari ŵa nkhondo ŵakendanga mwakufwatuka mu Eguputo. Ndipouli, likamazga yayi suzgo la ku Sudan: ŵanthu ŵa ku Sudan ŵakamba kucitiska kuti boma la msumba uwu liwelere, ndipo ŵakakolerana na ŵantchito ŵa ku Germany.

Mussolini wakalongosora makora kuti wangakananga yayi kuwukira Abyssinia kwambura kuwukira Eguputo na Sudan. Ŵasilikari ŵa boma la Britain ŵakanozgekera kuti ŵavikilire cigaŵa ici, ico cikaŵa cakusuzga comene. Mthenga wa ku Britain wakajandizga Italy kuti waleke kukolerana na Egypt na Sudan. Kweni Mahmoud wakaŵa movwiri wa Mufti Mukuru wa ku Yerusalemu.[33]

Boma la Sudan likacitako nkhondo ya ku East Africa. Gulu la Sudan Defence Force likakhazikiskika mu 1925. Mu 1940, ŵasilikari ŵa Italy ŵakakora Kassala na vigaŵa vinyake vya kumafumiro gha dazi kwa Somaliland. Mu 1942, SDF yikawovwiraso pa nkhondo ya ku Italy iyo yikacitika na ŵasilikari ŵa Britain na ŵa Commonwealth. Kazembe waumaliro wa Britain wakaŵa Robert George Howe.

Nkhondo ya ku Eguputo iyo yikacitika mu 1952, yikalongora kuti caru ca Sudan capokera wanangwa. Pakumazga muwuso wa ufumu mu 1953, ŵalongozgi ŵaphya ŵa ku Eguputo, Mohammed Naguib, uyo nyina wakaŵa wa ku Sudan, na Gamal Abdel Nasser, ŵakagomezganga kuti nthowa yimoza pera ya kumazgira muwuso wa Britain mu Sudan yikaŵa yakuti Eguputo waleke kujilambika. Kweniso Nasser wakamanyanga kuti cikaŵa cakusuzga kuti Eguputo wambe kuwusa caru cikavu ca Sudan para capokera wanangwa. Kweni ŵa ku Britain ŵakalutilira kovwira mu ndyali na vya ndyali muhaliri wa Mahdist, Abd al-Rahman al-Mahdi, uyo ŵakagomezganga kuti walekelerenge kuyuzgika na Ŵaeguputo kuti charu cha Sudan chiŵe na wanangwa wa kusankha. Rahman wakaŵa wakwenelera kucita nthena, kweni boma lake likaŵa lambura mahara pa nkhani za ndyali. Ŵaegupto na Britain wose ŵakamanya kuti vinthu vikwenda makora yayi, ntheura ŵakasankha kuzomerezga vigaŵa vyose vya Sudan, kumpoto na kumwera kuti viŵe na wanangwa wa kuvota usange vikukhumba kujiyimira paŵekha panji kufumamo kwa Britain..

Kujiyimira (1956~pano)

 
Ndembera ya Sudan yikakwezgeka pa ciphikiro ca kujithemba pa 1 Janyuwale 1956 na nduna yikuru Ismail al-Azhari ndipo pakunozgekera mulongozgi wakususka Mohamed Ahmed Almahjoub.

Kuvota kukacitika ndipo pakapangika nyumba ya malango ya demokilase ndipo Ismail al-Azhari wakasankhika kuŵa nduna yikuru yakwamba na kulongozga boma lakwamba la ku Sudan. Pa Janyuwale 1, 1956, pa ciphikiro capadera ico cikacitikira mu Nyumba ya Ufumu, ndembera za Eguputo na Britain zikakhira ndipo ndembera yiphya ya Sudan, yakuŵa na viyuni, vyamabuluu na vyafipa, yikakwezgeka na nduna yikuru Ismail al-Azhari.

Ŵanthu ŵakakondwa yayi na ivyo vikachitika ndipo pa Meyi 25, 1969, boma likapoka boma laciŵiri. Mulongozgi wa boma, Col. Gaafar Nimeiry, wakazgoka nduna yikuru, ndipo boma liphya likamazga Nyumba ya Malamulo na kukanizga vipani vyose vya ndyali. Mphindano pakati pa ŵanthu ŵa Marxist na ŵambura Marxist mukati mwa ŵasilikari awo ŵakaŵa ku muwuso wa ŵasilikari, zikapangiska kuti boma lipoke boma mu July 1971. Pakati pajumpha mazuŵa ghacoko waka, ŵasilikari awo ŵakasuskanga boma la Communist ŵakawezgerapo Nimeiry ku mazaza.

Mu 1972, phangano la Addis Ababa likawovwira kuti nkhondo ya kumpoto na kumwera yimare. Ivi vikapangiska kuti nkhondo ya pawenenawene yimare kwa vyaka 10, kweni ŵasilikari ŵa ku America ŵakaleka kugwiliskira ntchito ndalama pa mulimo wa kuzenga Jonglei Canal. Ivi vikaŵa vyakukhumbikwa chomene kuti maji gha mu chigaŵa cha Upper Nile ghaleke kunjira mu maji, kweniso kuti paleke kuŵa suzgo la vinthu vyakuthupi kweniso kuti paleke kuŵa njara yikuru pakati pa mafuko gha ku malo agha, chomenechomene Dinka. Mu nyengo ya nkhondo ya pawenenawene iyo yikati yacitika, caru cawo cikapokeka, kupokeka, na kotcheka. Ŵanthu ŵanandi ŵa fuko ili ŵakakomeka pa nkhondo ya pa cikaya iyo yikatora vilimika vyakujumpha 20.

 
1971 Sudanese coup d'état

M'paka m'ma 1970, vyakurya vinandi vya ku Sudan vikagwiliskirika ntchito mu charu. Mu 1972, boma la Sudan likamba kutemwera vyaru vya kumanjiliro gha dazi, ndipo likakhumbanga kuti vyakurya na vyakurya vinyake vifumiskike mu vyaru vinyake. Kweni mu ma 1970, mitengo ya vinthu yikakhira, ndipo vinthu vikamba kunangika mu Sudan. Pa nyengo yeneyiyo pera, ndalama izo ŵakagwiliskiranga ntchito pakunozga vyakurya zikakwera. Mu 1978, IMF yikadumbiskana na boma za ndondomeko ya kusintha vinthu. Ici cikakhozga comene vyakurya ivyo vikupelekeka ku vyaru vinyake. Ici cikapangiska kuti ŵaliska ŵa viŵeto ŵa ku Sudan ŵasuzgikenge comene (wonani ŵanthu ŵa ku Nuba). Mu 1976, gulu la Ansars likayezga kutimbanizga boma, kweni likatondeka. Kweni mu Julayi 1977, Pulezidenti Nimeiry wakakumana na mulongozgi wa Ansar, Sadiq al-Mahdi, ndipo ivi vikajura nthowa yakuti paŵe mtende. Ŵanthu ŵanandi awo ŵakakakika cifukwa ca ndyali ŵakafwatulika, ndipo mu Ogasiti, ŵanthu wose ŵakususkana na boma ŵakafwatulika.

Bashir era (1989–2019)

 
Omar al-Bashir in 2017

Pa Juni 30, 1989, Colonel Omar al-Bashir wakalongozga boma la nkhondo kwambura kuthiska ndopa. Boma liphya la ŵasilikari likakanizga vyaru vinyake vya ndyali ndipo likambiska dango la chisopa cha Cisilamu. Nyengo yikati yajumphapo, al-Bashir wakayezga kukanizga magulu gha ŵasilikari, vyaru vya ndyali, na manyuzipepara ghakujiyimira pawekha, kweniso wakakaka ŵanthu ŵakumanyikwa ŵa ndyali na ŵamutolamakani. Pa Okutobala 16, 1993, al-Bashir wakajiŵika kuŵa "Mukuru wa Boma" ndipo wakasesa wupu wa Revolutionary Command Council. Al-Bashir ndiyo wakaŵa na mazaza gha kuwusa na kusora malango.

Mu 1996, iyo wakaŵa yekha uyo wakaŵa wakwenelera kusankhapo. Charu cha Sudan chikaŵa na chipani chimoza icho chikaŵa pasi pa National Congress Party (NCP). Mu vyaka vya m'ma 1990, Hassan al-Turabi, uyo pa nyengo iyo wakaŵa mulaŵiliri wa Nyumba ya Malango, wakawungana na magulu gha chisopa cha Cisilamu ndipo wakachema Osama bin Laden kuti wize mu caru ici. Pamanyuma pake, boma la United States likalemba kuti Sudan ni boma ilo likuwovwira vigeŵenga. Pamanyuma pakuti ŵasilikari ŵa Al-Qaeda ŵaponya mabomba pa ofesi ya ufumiskiri wa ku United States ku Kenya na Tanzania, ŵasilikari ŵa United States ŵakamba ntchito ya Operation Infinite Reach ndipo ŵakakoma fakitare ya Al-Shifa, iyo boma la United States likagomezganga kuti yikupanga vilwero vya vyamizimu. Nkhongono ya Al-Turabi yikamba kuchepa, ndipo ŵanji awo ŵakakhumbanga kuti vinthu viŵe makora ŵakayezga kusintha umo charu cha Sudan chikaŵira. Charu ichi chikagwiranga nchito kuti cikhozge ŵakususka ŵake mwa kufumiska ŵanthu ŵa ku Egypt ŵa Islamic Jihad na kukhuŵilizga bin Laden kuti wafumeko.[34]

 
Gulu la boma ku Darfur

Pambere chisankho cha 2000 chindachitike, al-Turabi wakapeleka dango lakukanizga mazaza gha pulezidenti, ndipo al-Bashir wakalangura kuti boma lileke kugwira ntchito. Apo al-Turabi wakaciskanga ŵanthu kuti ŵaleke kucita nawo phangano na gulu la Sudan People's Liberation Army, al-Bashir wakaghanaghananga kuti ŵakukhumba kuwuskapo boma. Hassan al-Turabi ŵakamujalira mu jele mu chaka chenechicho.

Mu Febuluwale 2003, gulu la Sudan Liberation Movement/Army (SLM/A) na Justice and Equality Movement (JEM) mu Darfur ŵakanyamura vilwero, ŵakasuska boma la Sudan kuti likusuzga ŵanthu ŵa ku Sudan awo ŵakaŵa Ŵarabu yayi. Kufuma waka pa nyengo iyi, nkhondo iyi yikucemeka kuti ni kukoma ŵanthu, ndipo Khoti la ku Hague (ICC) lili kupeleka malango ghaŵiri kuti al-Bashir wakomeke. Gulu la ŵanthu ŵakuchemeka Janjaweed, ilo likuyowoya Ciarabu, likuyuyulika cifukwa ca vinthu viheni ivyo likucita.

Pa 9 Janyuwale 2005, boma likasaina phangano la Nairobi Comprehensive Peace Agreement na Sudan People's Liberation Movement (SPLM) na chilato cha kumazga Nkhondo Yachiŵiri ya ku Sudan. Wupu wa United Nations Mission in Sudan (UNMIS) ukakhazikiskika na UN Security Council Resolution 1590 kuti uwovwire pakugwiliskira nchito ndondomeko iyi. Phangano la mtende likaŵa chakukhumbikwa kuti paŵe referendum ya mu 2011: chilato chake chikaŵa chakuti South Sudan yipatulike.

 
Ŵanthu ŵa ku South Sudan ŵakulindilira kuvota pa 2011 South Sudanese independence referendum.

Gulu la Sudan People's Liberation Army (SPLA) ndilo likaŵa na mazaza pa Eastern Front. Pambuyo pa mgwirizano wamtendere, malo awo adatengedwa mu February 2004 pambuyo pa kuphatikiza kwa Fulani wamkulu ndi Beja Congress ndi Rashaida Free Lions yaying'ono. Pa Okutobala 14, 2006, boma la Sudan likasaina phangano la mtende na gulu la Eastern Front ku Asmara. Pa Meyi 5, 2006, pakalembeka phangano la mtende la ku Darfur, ilo likakhumbanga kumazga nkhondo iyo yikatora vyaka vitatu. Nkhondo ya Chad na Sudan (2005-2007) yikamba pamanyuma pakuti nkhondo ya Adré yikapangiska kuti Chad yipharazge nkhondo. Ŵalongozgi ŵa ku Sudan na Chad ŵakalembeska phangano ku Saudi Arabia pa 3 May 2007 kuti ŵaleke kurwa nkhondo ya ku Darfur iyo yikaŵa pa mphaka ya makilomita 1,000.

Mu Julayi 2007, mu caru ici mukaŵa maji ghanandi agho ghakatimba ŵanthu ŵakujumpha 400,000. Kwambira mu 2009, nkhondo izo zikuchitika pakati pa mafuko gha visopa ku Sudan na South Sudan zakoma ŵanthu ŵanandi.

Kugaŵa na kuwezgerapo

Nkhondo ya ku Sudan ku South Kordofan na Blue Nile mu ma 2010s pakati pa Army of Sudan na Sudan Revolutionary Front yikamba nga nkhukwesana pa chigaŵa cha Abyei icho chili na mafuta ghanandi mu myezi yakulondezgapo pambere South Sudan yindaŵe na wanangwa mu 2011, nangauli yikukolerana na nkhondo ya ku Darfur iyo yili kumalizgika. Ivyo vikacitika pamanyuma pake vikacemeka kuti Sudanese Intifada, ndipo vikamara mu 2013 apo al-Bashir wakalayizga kuti wazamusankhikaso yayi mu 2015. Pamanyuma wakaleka kufiska ivyo wakalayizga ndipo wakakhumba kuwuskika mu 2015, ndipo wakawina cifukwa cakuti ŵakususka ŵakazomerezga yayi kuti mavoti ghaŵenge ghakufwatuka yayi. Kuvota kukaŵa kwacoko comene, 46%.

Pa January 13, 2017, pulezidenti wa ku United States, Barack Obama, wakalembapo dango ilo likawuskapo vyeruzgo vinandi ivyo boma la Sudan likakanizga. Pa 6 Okutobala 2017, purezidenti wa US Donald Trump wakamazga vyeruzgo vinandi ivyo vikaŵapo pa charu ichi na mafuta, katundu wakunjira na kunjilira mu vyaru vinyake.[35]

2019 Sudanese Revolution and transitional government

 
Awo ŵakwimira boma la Sudan ŵakukondwelera kusazgikira kwa ndondomeko ya malango gha chalo pa 17 August 2019.

Pa Disembala 19, 2018, ŵanthu ŵanandi ŵakamba kususka ivyo boma likadumura vyakuti mitengo ya vinthu yikwane katatu. Kweniso, Pulezidenti al-Bashir, uyo wakaŵa pa mazaza kwa vilimika vyakujumpha 30, wakakana kufumapo, ndipo ivi vikapangiska kuti magulu gha ŵakususka ghaŵe pamoza. Boma likawezgera na kukora ŵanthu ŵakuwukira boma ŵakujumpha 800 na awo ŵakasuskanga, ndipo ŵanthu pafupifupi 40 ŵakafwa, kuyana na wupu wa Human Rights Watch. Chiwonetserochi chinapitilizidwa pambuyo pa kugonjetsedwa kwa boma lake pa 11 Epulo 2019 pambuyo pa chiwonetsero chachikulu kutsogolo kwa likulu la Sudanese Armed Forces, pambuyo pake atsogoleri a nduna adaganiza kulowererapo ndipo adalamula kumangidwa kwa Purezidenti al-Bashir ndikulengeza miyezi itatu yachilendo.[36][37][38] Ŵanthu ŵakujumpha 100 ŵakafwa pa Juni 3 pamanyuma pakuti ŵasilikari ŵabwangandura ŵanthu awo ŵakakhalanga pasi na kugwiliskira nchito mafuta gha masozi na vilwero vyeneco. Ŵawukirano ŵa ku Sudan ndiwo ŵakapelekanga ulongozgi pa viyezgo ivi. Ungano uwu ukamara apo gulu la Forces for Freedom and Change (bungwe la magulu agho ghakachitiska ungweru uwu) na Transitional Military Council (boma la ŵasilikari) ŵakasaina chiphangano cha Julayi 2019.[39][40]

 
Mulongozgi wa ku Sudan Abdel Fattah al-Burhan pamoza na nduna ya Israel yakuwona vya wanangwa, Eli Cohen, mu Janyuwale 2021

Vinthu ivi vikapangiska kuti paŵe wupu wa ŵasilikari na ŵanthu wose wa ku Sudan, kweniso kuti paŵe mulara wa boma, kweniso kuti paŵe mulara wa boma, Nemat Abdullah Khair. Mulara wa boma wakale, Abdalla Hamdok, wa vyaka 61, uyo wakagwiranga nchito ku wupu wa UN Economic Commission for Africa, wakapika nchito pa Ogasiti 21. Wakamba kudumbiskana na wupu wa IMF na World Bank kuti ŵamazge suzgo la vyakurya, mafuta na ndalama. Hamdok wakati ndalama zakukwana madola 10 biliyoni mu vyaka viŵiri zingamazga wofi. Maboma gha Saudi Arabia na United Arab Emirates ghakaŵika ndalama zinandi pakovwira wupu wa ŵasilikari kufuma apo Bashir wakathereskekera. Pa 3 Seputembala, Hamdok wakasora ŵanalume 14 kuŵa nduna za boma, kusazgapo mwanakazi wakwamba kuŵa nduna ya vyaru vinyake na Mkhristu wakwamba wa ku Coptic, uyo nayo wakaŵa mwanakazi. Mu Ogasiti 2021, chalo chikalongozgekanga na Chairman wa Transitional Sovereign Council, Abdel Fattah al-Burhan, na Prime Minister Abdallah Hamdok.[41]

2021 coup and the al-Burhan regime

Boma la Sudan likapharazga pa 21 Seputembala 2021 kuti pakaŵa chiyezgo chakutondeka cha boma kufuma ku ŵasilikari icho chikapangiska kuti ŵapolisi 40 ŵakakike.

Pakati pajumpha mwezi umoza kufuma apo boma likayezga kutimbanizga boma, ŵasilikari ŵakambaso kuwukira boma pa Okutobala 25, 2021. Nkhondo iyi yikalongozgeka na Jenerale Abdel Fattah al-Burhan uyo pamasinda wakapharazga kuti kuli suzgo.

Pa Novembala 21, 2021, Hamdok wakambaso kuŵa nduna yikuru pamanyuma pakuti Abdel Fattah al-Burhan wasayina phangano la ndyali kuti wawezgepo muwuso wa ŵanthu (nangauli Burhan wakalutilira kuwusa). Phangano la vigaŵa 14 likati ŵakayidi wose ŵa ndyali awo ŵakakakika pa nyengo ya vimbundi ŵafwatulike. Hamdok wakachimbizga mulara wa ŵapolisi Khaled Mahdi Ibrahim al-Emam na wachiŵiri wake Ali Ibrahim.

Pa Janyuwale 2, 2022, Hamdok wakapharazga kuti wafumengepo pa udindo wake wa nduna yikuru pamanyuma pa umoza wa viphikiro ivyo vyapangiska ŵanthu ŵanandi kufwa.

Kufika mu Malichi 2022 ŵanthu ŵakujumpha 1,000 kusazgapo ŵana 148 ŵakaŵa kuti ŵakakika cifukwa ca kukana boma la boma, ndipo pakaŵa milandu 25 yakucicizga ndipo ŵanthu 87 ŵakakomeka kusazgapo ŵana 11.[42]

2023 internal conflict

Mu Epulero chaka cha 2023, apo ŵanthu ŵa vyaru vyakupambanapambana ŵakadumbiskananga za ndondomeko ya kusinthira boma ku boma la ŵanthu ŵambura mulandu, nkhondo ya mazaza yikakura pakati pa mulongozgi wa ŵasilikari (na mulongozgi wa charu) Abdel Fattah al-Burhan, na movwiri wake, Mohamed Hamdan Daglo, mulongozgi wa gulu la ŵasilikari la Rapid Support Forces & Rapid Strike Force ("RSF"), ilo likapangika kufuma ku Janjaweed.

Pa 15 Epulero, 2023, nkhondo yawo yikazgoka nkhondo zaciwawa comene mu misewu ya mu Khartoum pakati pa ŵasilikari na RSF na ŵasilikari, matangi na ndege. Kuyana na wupu wa United Nations, pa zuŵa lacitatu, ŵanthu 400 ŵakafwa ndipo 3,500 ŵakapwetekeka. Pa ŵanthu awo ŵakafwa, pakaŵa ŵantchito ŵatatu ŵa WFP, ndipo ici cikapangiska kuti wupu uwu uleke kugwira nchito mu Sudan, nangauli mu caru cose muli njara. Mulembi-mulongozgi wa UN, António Guterres, wakapempha "urunji" mwaluŵiro cifukwa ca kukoma ŵanthu aŵa, ndipo wakapempha kuti nkhondo yimare.

Ŵadipuloma ŵa African Union na Saudi Arabia ŵaluta ku Sudan kuti ŵakayezge kuwezgerapo mtende. Ŵakaŵaphalira kuti ŵaleke kuwombera ŵanthu awo ŵapwetekeka, kweni nkhondo yikalutilira.[43][44]

Makhalilo gha charu

 
Mapu gha Sudan. Chigaŵa cha Hala'ib Triangle chili pasi pa boma la Egypt kwambira mu 2000.
 
Mapu gha charu cha Sudan

Charu cha Sudan chili kumpoto kwa Africa, ndipo chili na mtunda wa makilomita 853 kufupi na Nyanja Yiswesi. Charu ichi chili na mphaka na vyaru nga ni Egypt, Eritrea, Ethiopia, South Sudan, Central African Republic, Chad, na Libya. Na malo ghakukwana 1,886,068 km2 (728,215 sq mi), ni chalo chachitatu pakukura mu Africa (panyuma pa Algeria na Democratic Republic of Congo) na cha 15 pa vyaru vyose.

Charu cha Sudan chili pakati pa 8° na 23°N. Malo agha ngakutowa chomene ndipo ghali na mapiri ghanandi. Kumanjiliro gha dazi, Deriba Caldera (3,042 m), iyo yili mu mapiri gha Marrah, ndiyo ni malo ghapacanya comene mu Sudan. Kumafumiro gha dazi kuli mapiri gha ku Nyanja Yiswesi.

Mlonga wa Blue Nile na White Nile ukukumana ku Khartoum kuti uŵe Mlonga wa Nile, uwo ukufuma kumpoto kujumpha mu Eguputo kuya ku Nyanja ya Meditereniyani. Mlonga wa Blue Nile ukujumpha mu Sudan ndipo uli na utali wa makilomita pafupifupi 800. Mlonga wa White Nile mu Sudan ulije milonga yinandi.

Pali madamu ghanandi pa Mlonga wa Blue na White Nile. Zina mwa madamu agha ni madamu gha Sennar na Roseires agho ghali pa Mlonga wa Blue Nile, kweniso madamu gha Jebel Aulia agho ghali pa Mlonga wa White Nile. Paliso Nyanja ya Nubia pa mphaka ya Sudan na Eguputo.

Mu Sudan muli vinthu vinandi vyakukhumbikwa nga ni asibesiti, chromite, cobalt, mkuwa, golide, granite, gypsum, chisulo, kaolin, lead, manganese, mica, gasi, nikele, mafuta, siliva, tini, uranium na zinki..[45]

Climate

Mvula yikukhilira kumwera. Ku chigaŵa chapakati na kumpoto kuli malo ghakomira chomene nga ni chipalamba cha Nubia kumpoto na kumafumiro gha dazi. Nyengo ya vula ku Sudan yikutora myezi yinayi (June m'paka September) kumpoto, ndipo myezi 6 (May m'paka October) kumwera.

Ku vigaŵa vyakomira, kukuchitika chimphepo chikuru cha mchenga, icho chikuchemeka haboob. Ku vigaŵa vya kumpoto na kumanjiliro gha dazi uko kuli mapopa ghacoko, ŵanthu ŵakuthemba comene vula izo zikulokwa yayi kuti ŵambe kulima. Pafupi na Mlonga wa Nayelo, pali minda iyo yili na maji ghanandi. Mu vyaru vinandi, zuŵa likuŵala nyengo yitali comene, kweni comenecomene mu mapopa uko likuŵala maora 4,000 pa caka..[46]

Environmental issues

Kuzgoka mapopa ni suzgo likuru comene mu Sudan. Kweniso ŵanthu ŵakufipa mtima na kunangika kwa dongo. Vyaru vinandi vya boma na vya ŵanthu ŵekha vyalutilira kukura kwambura kuvikilirika. Vinthu ivi vyapangiska kuti makuni ghaphyoleke, dongo liwomire, kweniso kuti maji gha mu dongo ghaleke kuŵa ghawemi.

Vinyama vyamuthondo vya mu caru ici vili pangozi cifukwa ca ulovi. Kuzakafika mu 2001, vyamoyo 21 vya vinyama na vyamoyo 9 vya viyuni vikaŵa pangozi. Viyuni vinyake ivyo vili pangozi ni: waldrapp, northern white rhinoceros, tora hartebeest, gazela wa masengwe ghafupi, na hawksbill turtle. Nyama ya Sahara oryx yili kumara mu ciŵaya.[47]

Politics

Ndyali za ku Sudan zikaŵa za boma la Islamic Republic m'paka mu April 2019, apo boma la President Omar al-Bashir likathereskeka na boma la ŵasilikari. Pakwamba wakambiska wupu wa Transitional Military Council kuti uwuse vyalo vya mukati. Kweniso wakalekeska malango gha boma na kumazga nyumba za malango izo zikaŵanga na nyumba ziŵiri. Kweni Ibn Auf wakakhalako zuŵa limoza pera ndipo wakafumapo, ndipo Abdel Fattah al-Burhan ndiyo wakaŵa mulongozgi wa wupu wa Transitional Military Council. Pa 4 Ogasiti 2019, chikalata chiphya cha Constitution chikalembeka pakati pa ŵimiliri ŵa Transitional Military Council na Forces of Freedom and Change, ndipo pa 21 Ogasiti 2019 Transitional Military Council yikasinthika mwalamulo kuŵa mutu wa boma na wupu wa 11 wa Sovereignty Council, ndipo nga mutu wa boma na nduna yikuru.

Sharia law

Under al-Bashir

Mu nyengo ya muwuso wa Omar al-Bashir, malango gha mu Sudan ghakajintha pa Sharia. Mu 2005, pakaŵa phangano la Naivasha ilo likamazga nkhondo pakati pa kumpoto na kumwera kwa Sudan. Dango la Chisilamu la ku Sudan ndakupambana na vyaru vinyake.

Ku Sudan, ŵanthu ŵakakomeranga munthu na malibwe. Pakati pa 2009 na 2012, ŵanakazi ŵanandi ŵakakomeka na malibwe. Dango likatenge munthu wakwenera kukomeka. Mu vyaka vyapakati pa 2009 na 2014, ŵanthu ŵanandi ŵakalangika kuti ŵapike chilango cha kuŵatimba na mafayiti 40. Mu Ogasiti 2014, ŵanalume ŵanandi ŵa ku Sudan ŵakafwira mu jele chifukwa cha kutambuzgika. Mu 2001, Ŵakhristu 53 ŵakatimbika. Dango la boma la Sudan likazomerezganga ŵapolisi kuti ŵathyapure ŵanakazi awo ŵakuti ŵakuchita vinthu vyambura kwenelera.

Kweniso dango likalanganga munthu para wakhomeka pa khuni. Mu 2002, ŵanthu 88 ŵakeruzgika kuti ŵakomeke cifukwa ca kukoma ŵanthu, kwiba na vilwero, na kurwa nkhondo. Wupu wa Amnesty International ukalemba kuti ŵanthu aŵa ŵangakomeka na kukhomeka panji kukhomeka pa khuni.

Khoti la pa caru cose likuzomera kuti ndise ŵakwenelera kweruzga. Kuyana na phangano la Naivasha, dango la Chisilamu likagwiranga nchito yayi mu South Sudan. Kufuma waka apo South Sudan yikapatukira, pakaŵa kukayika usange dango la Sharia lizamugwira nchito ku ŵanthu ŵacoko waka awo Mbasilamu yayi mu Sudan.

Boma la Sudan lili na khoti la malango ilo lili na ŵeruzgi 9, Khoti Likuru Chomene, Khoti la Cassation, na makhoti ghanyake gha mu charu ichi..[48]

After al-Bashir

Following the ouster of al-Bashir, the interim constitution signed in August 2019 contained no mention of Sharia law.[49] As of 12 July 2020, Sudan abolished the apostasy law, public flogging and alcohol ban for non-Muslims. The draft of a new law was passed in early July. Sudan also criminalized female genital mutilation with a punishment of up to 3 years in jail.[50] An accord between the transitional government and rebel group leadership was signed in September 2020, in which the government agreed to officially separate the state and religion, ending three decades of rule under Islamic law. It also agreed that no official state religion will be established.[51][49][52]

Foreign relations

 
Bashir (right) and U.S. Deputy Secretary of State Robert Zoellick, 2005

Pakuti charu cha Sudan chili na visambizgo vya chisopa chautesi, ŵanthu ŵanandi ŵakuchimbira kwawo. Mu vyaka vya m'ma 1990, charu cha Uganda, Kenya, na Ethiopia, vikaŵa mu wupu wa ad hoc uwo ukachemekanga "Front Line States" na wovwiri wa United States kuti uwonenge umo boma la National Islamic Front likuchitira. Boma la Sudan likapeleka wovwiri ku magulu gha ŵakugaluka gha ku Uganda nga ni Lord's Resistance Army (LRA).

Apo boma la National Islamic Front ku Khartoum likamba kuwoneka nga ni suzgo ku chigaŵa ichi na caru cose, boma la United States likamba kuŵika Sudan pa ndondomeko ya vyaru ivyo vikovwira ŵanthu kuti ŵacite vinthu vyakofya. Pamanyuma pakuti boma la United States lalemba kuti Sudan ni boma ilo likupeleka wovwiri ku vigeŵenga, wupu uwu ukaghanaghana vyakuti wambiske ubwezi na Iraq, ndipo pamanyuma Iran, vyaru viŵiri ivyo vili na mphindano mu cigaŵa ici.

Kwamba m'ma 1990, Sudan yikamba kuchepeskako maghanoghano ghake cifukwa ca kukhuŵilizgika na boma la United States pamanyuma pa kuphulika kwa maboma gha United States mu 1998, ku Tanzania na Kenya, kweniso cifukwa ca kunozgaso malo gha mafuta agho ghakaŵa mu mawoko gha ŵakugaluka. Sudan nayo wali na mphindano na Egypt pa nkhani ya Hala'ib Triangle. Kufuma mu 2003, maubwezi gha ku vyaru vinyake gha Sudan ghakaŵa ghakuthemba pa wovwiri wa kumazga Nkhondo Yachiŵiri ya ku Sudan na kususka wovwiri wa boma ku magulu gha nkhondo mu Darfur.

Charu cha Sudan chili paubwezi wakukhora na China. Charu cha China chikupokera mafuta 10 pa 100 gha mu Sudan. Kuyana na uyo wakaŵa nduna ya boma la Sudan, caru ca China ndico cikupeleka vilwero vinandi comene ku Sudan.

Mu Disembala 2005, Sudan yikaŵa yimoza mwa vyaru vichoko ivyo vikazomera mazaza gha Morocco pa Western Sahara.[53]

 
The chairman of Sudan's sovereign council, General Abdel Fattah al-Burhan, with U.S. Secretary of State Mike Pompeo, 2020

Mu 2015, Sudan yikawovwirapo pa nkhondo ya Saudi Arabia ku Yemen kwimikana na ma Houthi na ŵasilikari ŵakugomezgeka kwa pulezidenti wakale Ali Abdullah Saleh, uyo wakathereskeka mu 2011.

Mu Juni 2019, charu cha Sudan chikalekeka kunjira mu wupu wa African Union chifukwa chakuti pakaŵavya icho chikachitika pakukhazikiska wupu wakulongozgeka na ŵanthu.

Mu Julayi 2019, ŵimiliri ŵa vyaru 37 ku UN, kusazgapo Sudan, ŵakasaina kalata yakukolerana ku UNHRC kuvikilira umo China yikuchitira na ma Uyghur mu chigaŵa cha Xinjiang.

Pa 23 Okutobala 2020, U.S. Pulezidenti Donald Trump wakapharazga kuti Sudan yikwamba kuwezgerapo ubwezi wake na Israel, ndipo yikaŵa chalo chachitatu cha ma Arab kuchita nthena mu chigaŵa cha Abraham Accords icho chikalembeka na United States. Pa Disembala 14 mu U.S. Boma la Sudan likawuskamo boma ili pa ndondomeko ya boma ilo likovwira ŵanthu kuti ŵachitenge vinthu vyakofya.

Mkangano pakati pa Sudan na Ethiopia pa Grand Ethiopian Renaissance Dam ukakura mu 2021. Munthu munyake uyo wakupeleka ulongozgi kwa mulongozgi wa Sudan, Abdel Fattah al-Burhan, wakayowoya kuti nkhondo ya maji "yiŵenge yakofya comene kuluska umo munthu wangaghanaghanira".

Mu Febuluwale 2022, ŵapharazgi ŵa ku Sudan ŵakaluta ku Israel kukakhozga ubwezi pakati pa vyaru ivi.

Mu myezi yakwambilira ya 2023, nkhondo yikambaso, comenecomene pakati pa ŵasilikari ŵa Gen. Abdel Fattah al-Burhan, mulongozgi wa ŵasilikari na mulongozgi wa boma, pamoza na gulu la ŵasilikari la Rapid Support Forces ilo likulongozgeka na mulwani wake, Gen. Mohamed Hamdan Dagalo. Pa cifukwa ici, boma la United States na vyaru vinandi vya ku Europe vyajara maboma ghawo mu Khartoum na kuyezga kufumiska ŵanthu. Mu 2023, ŵanthu ŵakaghanaghananga kuti ku Sudan kukaŵa ŵanthu 16,000 ŵa ku America awo ŵakakhumbikwiranga kufumamo. Pakuti ku United States kulije ndondomeko ya kufumiskako ŵanthu, Ku ofesi ya boma, ŵanthu ŵanandi ŵa ku America ŵakeneranga kuluta ku maboma gha vyaru vinyake kukapempha ulongozgi, ndipo ŵanandi ŵakachimbilira ku Nairobi. Vyaru vinyake vya mu Africa na mawupu ghanyake ghakovwira ŵanthu, ghakayezga kovwira. Ŵapolisi ŵa ku Turkey ŵati ŵazomerezga ŵanthu ŵa ku America kuti ŵafumemo mu charu chawo. TRAKboys, gulu la ndyali la ku South Africa ilo likususkana na Wagner Group, kampani yaku Russia iyo yikugwira ntchito ya usilikari mu Sudan kwambira mu 2017, yikovwira kuti ŵanthu ŵa mitundu yose ŵa ku America na ku Sudan ŵafumemo mu charu ichi na kuluta ku malo ghakukhora mu South Africa.[54][55]

Wankhondo

Gulu la ŵasilikari la Sudan ni gulu la ŵasilikari ŵa boma la Sudan ndipo lili kugaŵikana mu vigaŵa vinkhondi: Gulu la ŵasilikari ŵa Sudan, Navy ya Sudan (kukusazgapo Marine Corps), Air Force ya Sudan, Border Patrol na Internal Affairs Defence Force. Gulu la ŵasilikari la Sudan laŵa na vilwero viwemi comene; cifukwa ca kusazgikira kwa vilwero vizito na vyapacanya. Gulu ili likulongozgeka na wupu wa National Assembly ndipo fundo zake ni za kuvikilira mphaka za Sudan na kuvikilira wanangwa wa mukati.

Kufuma waka pa suzgo la Darfur mu 2004, kuvikilira boma lapakati pa caru ku ŵanthu awo ŵakulimbana na gulu la ŵakugaluka nga ni Sudan People's Liberation Army (SPLA), Sudanese Liberation Army (SLA) na Justice and Equality Movement (JEM) ni vyakuzirwa comene. Nangauli ŵasilikari ŵa ku Sudan ŵakugwira ntchito yayi, kweni ŵakugwiliskira ntchito magulu gha ŵasilikari, ndipo ŵakumanyikwa chomene ni Janjaweed. Pakati pa 200,000 na 400,000[56][57][58] ŵanthu ŵanandi ŵali kufwa cifukwa ca nkhondo.

International organisations ku Sudan

Mabungwe ghanandi gha UN ghakugwira ntchito mu Sudan nga ni World Food Programme (WFP); Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO); United Nations Development Programme (UNDP); United Nations Industrial Development Organization (UNIDO); United Nations Children's Fund (UNICEF); United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR); United Nations Mine Service (UNMAS), United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA) na World Bank. Kweniso pali wupu wa International Organization for Migration (IOM).[59][60]

Pakuti mu Sudan muli nkhondo ya pawenenawene kwa vyaka vinandi, mabungwe ghanandi ghambura kwendera boma (NGO) ghakovwiraso ŵanthu awo ŵafumamo mu vikaya vyawo. Mabungwe ghambura vya boma ghakugwira nchito mu vigaŵa vyose vya Sudan, comenecomene kumwera na kumanjiliro gha dazi. Mu nyengo ya nkhondo ya pawenenawene, mawupu gha vyaru vyakupambanapambana nga ni Red Cross ghakacitanga milimo yawo comene mu vigaŵa vya kumwera, kweni ghakaŵa mu msumba wa Khartoum. Ŵanthu ŵakamba kughanaghanira chomene nkhondo iyo yikacitika ku Darfur, kumanjiliro gha dazi kwa Sudan. Wupu wakuwoneka comene mu South Sudan ni Operation Lifeline Sudan (OLS). Wupu unyake wa vyamalonda ukuwona kuti charu cha Sudan chili ku chigaŵa cha Great Horn of Africa

Nangauli mawupu ghanandi gha pa caru cose ghali mu vigaŵa vya South Sudan na Darfur, kweni ghanyake ghakugwira nchito mu vigaŵa vya kumpoto. Mwaciyerezgero, wupu wa United Nations Industrial Development Organization ukucita makora nchito yake mu msumba wa Khartoum. Ndimo viliriso na sukulu zinyake za ku Europe. Wupu wa Canada wakuwona vya Vyakusazgirako Vinthu pa Caru Cose ukucitako milimo yinandi kumpoto kwa Sudan.[61]

Human rights

SKwambira mu 1983, nkhondo ya pawenenawene na njara vyakoma ŵanthu pafupifupi 2 miliyoni mu Sudan. Ŵanthu ŵanyake ŵakuti ŵanthu pafupifupi 200,000 ŵakakoleka wuzga pa nyengo ya Nkhondo Yachiŵiri ya ku Sudan.

Kuyana na lipoti la wupu wa Reporters Without Borders, charu cha Sudan chili pa nambara 172 pa vyaru 180. Ŵakukhumba kuti ŵapharazgi ŵaleke kutangwanika na nkhani za vimbundi.

Ŵasilamu awo ŵakung'anamukira ku Cikristu ŵangalangika na nyifwa cifukwa ca kusopa kwautesi, wonani Kutambuzgika kwa Ŵakristu mu Sudan na cilango ca nyifwa kwa Mariam Yahia Ibrahim Ishag (uyo wakakulira mu Cikristu). Lipoti la wupu wa UNICEF la mu 2013, likati ŵanakazi 88 pa 100 ŵaliwose ku Sudan ŵakomeka. Dango la ku Sudan lakukhwaskana na nthengwa likususkika cifukwa ca kukanizga wanangwa wa ŵanakazi na kuzomerezga nthengwa za ŵana. Ukaboni ukulongora kuti ŵanthu ŵanandi ŵakuzomerezga kuti ŵanakazi ŵakomeke, comenecomene ŵanthu ŵa ku mizi kweniso awo ŵakusambira comene yayi. Kugonana kwa ŵanalume panji ŵanakazi ŵekhaŵekha nkhwakukanizgika; kwambira mu Julayi 2020 kulije chilango cha nyifwa.

Lipoti la wupu wa Human Rights Watch ilo likalembeka mu 2018 likulongora kuti charu cha Sudan chindachitepo kanthu kuti ŵanthu ŵeruzgike chifukwa cha vinthu viheni ivyo vikachitikanga kale kweniso ivyo vikuchitika sono. Lipoti ili likulongosora umo ŵanthu ŵakusuzgikira mu Darfur, kumwera kwa Kordofan, na Blue Nile. Mu 2018, wupu wa National Intelligence and Security Service (NISS) ukagwiliskira nchito nkhongono zinandi pakupatura ŵanthu awo ŵakasuskanga boma. Kweniso ŵasilikari ŵa ku Sudan ŵakakanizga mawupu gha United Nations-African Union Hybrid Operation na mawupu ghanyake gha pa caru cose kuti ghasangire ŵanthu ŵakusuzgika mu Darfur.[62]

Darfur

 
Darfur refugee camp ku Chad, 2005

Kalata yakufuma kwa mulara wa wupu wa Human Rights Watch ya pa Ogasiti 14, 2006, yikati boma la Sudan ndakutondeka kuvikilira ŵanthu ŵake mu Darfur kweniso likukhumba yayi kuvikilira ŵanthu ŵake. Kweniso ŵasilikari ŵake ŵali na mulandu wa kuswa malango gha boma. Kalata iyi yikayowoyaso kuti ŵanthu ŵakuswa wanangwa uwu kwambira mu 2004. Malipoti ghanyake ghakulongora kuti ŵakugaluka, boma, na gulu la Janjaweed ndiwo ŵakuswa malango. U.S. Lipoti la Dipatimenti Yakuwona vya Wanangwa wa Ŵanthu ilo likalembeka mu Malichi 2007, likati: "Ŵanthu wose awo ŵakanjilirapo pa nkhondo iyi ŵakachitanga vinthu viheni chomene, kusazgapo kukoma ŵanthu ŵanandi, kuyuzga ŵanalume na ŵanakazi, kutambuzga ŵanthu, kwiba na kulemba ŵana ŵankhondo".

Ŵanthu ŵakujumpha 2.8 miliyoni ŵali kufumamo mu vikaya vyawo ndipo ŵanthu 300,000 ŵali kufwa. Ŵasilikari ŵa boma na ŵasilikari awo ŵakukolerana na boma ŵakumanyikwa kuti ŵakuwukira ŵanthu bweka yayi mu Darfur, kweniso awo ŵakovwira ŵanthu. Ŵanthu awo ŵakukolerana na magulu gha ŵakugaluka ŵakukakika mwambura kwenelera, nga mba nyuzipepara ŵakufuma ku vyaru vinyake, ŵakuvikilira wanangwa wa ŵanthu, ŵana ŵa sukulu, na ŵanthu awo ŵali kufumamo mu vikaya vya mu msumba wa Khartoum na vigaŵa vyapafupi. Lipoti linyake la boma la United States likayowoya kuti gulu la ŵakugaluka likuwukira awo ŵakovwira ŵanthu na kukoma ŵanthu ŵambura mulandu. Wupu wa UNICEF ukati mu 2008, mu Darfur mukaŵa ŵana 6,000 awo ŵakaŵa ŵasilikari.[63]

Disputed areas and zones of conflict

  • In April 2012, the South Sudanese army captured the Heglig oil field from Sudan, which the Sudanese army later recaptured.
  • Kafia Kingi and Radom National Park was a part of Bahr el Ghazal in 1956.[64] Sudan has recognised South Sudanese independence according to the borders for 1 January 1956.[65]
  • The Abyei Area is disputed region between Sudan and South Sudan. It is currently under Sudanese rule.
  • The states of South Kurdufan and Blue Nile are to hold "popular consultations" to determine their constitutional future within Sudan.
  • The Hala'ib Triangle is disputed region between Sudan and Egypt. It is currently under Egyptian administration.
  • Bir Tawil is a terra nullius occurring on the border between Egypt and Sudan, claimed by neither state.

Administrative divisions

Sudan is divided into 18 states (wilayat, sing. wilayah). They are further divided into 133 districts.

 
██ Central and northern states ██ Darfur ██ Eastern Front ██ Abyei Area ██ South Kurdufan and Blue Nile states

Regional bodies

Padera pa maboma, paliso maboma ghanyake agho ghakaŵako cifukwa ca mtende uwo ukaŵako pakati pa boma na gulu la ŵakugaluka.

  • Boma la Darfur likakhazikiskika na phangano la mtende la Darfur kuti liŵe wupu wakulongozga vyaru ivyo vili mu Darfur.
  • Wupu wakuwona vya vyaru vya kumafumiro gha dazi kwa Sudan ukakhazikiskika na Eastern Sudan Peace Agreement pakati pa boma la Sudan na gulu la rebels la Eastern Front.
  • Chigaŵa cha Abyei, icho chili pa mphaka ya South Sudan na Republic of Sudan, pasono chili na mazaza ghapadera ndipo chikulongozgeka na boma la Abyei. Mu 2011, boma la Sudan likakhumbanga kuti ŵanthu ŵayowoyepo maghanoghano ghawo pa nkhani yakuti charu ichi chiŵe chigaŵa cha South Sudan panji cha Republic of Sudan.

Chuma

 
A proportional representation of Sudan exports, 2019
 
Oil and gas concessions in Sudan – 2004
 
GDP per capita development in Sudan

Mu 2010, charu cha Sudan chikaŵa pa nambara 17 pa vyaru ivyo vili na chuma chakukwera luŵiro chomene pa charu chose. Chifukwa cha kupatukana kwa South Sudan, komwe kunali pafupifupi 75 peresenti ya malo opangira mafuta ku Sudan, Sudan idalowa gawo la stagflation, kukula kwa GDP kudatsika mpaka 3.4 peresenti mu 2014, 3.1 peresenti mu 2015 ndipo zikuyembekezeka kuchira pang'onopang'ono mpaka 3.7 peresenti mu 2016 pomwe kukwera kwamitengo kudakhalabe kokwera mpaka 21.8% kuyambira 2015. GDP ya Sudan yikakhira kufuma pa US$123.053 billion mu 2017 kufika pa US$40.852 billion mu 2018.

Nanga ni apo charu cha South Sudan chikaŵa kuti chindapatuke, chikaŵa na masuzgo ghakuru gha vyachuma. Mu vyaka vya m'ma 2000, chuma cha ku Sudan chikakura chomene, ndipo lipoti la World Bank likati GDP yikakura chomene mu 2010. Kukura uku kukalutilira nanga ni mu nyengo ya nkhondo ya ku Darfur kweniso apo charu cha South Sudan chikaŵa na wanangwa wa kujilongozga. Mafuta ndigho ghakaŵa vyakurya vikuru ivyo Sudan wakuguliska ku vyaru vinyake. Chifukwa cha kunjira kwa mafuta, chuma cha Sudan chikakura chomene, ndipo mu 2007 chikakura na 9 peresenti. Kweni chifukwa chakuti charu cha South Sudan chikaŵa na mafuta ghanandi, chikaleka kulamulira boma la Sudan. Kufuma waka pa nyengo iyi, mulimo wa kunozga vyakurya wawelera pa malo ghake ndipo pa chaka cha 2014-15 wafika pa 40,000 m3/d.

Kuti charu cha South Sudan chipeleke mafuta, chikuthemba pa chitoliro icho chikulongozgera ku Port Sudan mumphepete mwa Nyanja Yiswesi. Mu Ogasiti 2012, Sudan na South Sudan ŵakakolerana kuti ŵagulire mafuta ku South Sudan kwizira mu mapaipi gha ku Sudan.

Boma la China ndilo likwendeska malonda ku Sudan, ndipo China yili na masheya 40 pa 100 gha Greater Nile Petroleum Operating Company. Charu ichi chikuguliskaso ku Sudan vilwero vichoko, ivyo vyagwiliskirika nchito pa nkhondo nga ni nkhondo za ku Darfur na South Kordofan.

Nangauli kale vyakurya na vyakurya ndivyo vikaŵa vyakukhumbikwa chomene ku ŵanthu ŵa ku Sudan, ndipo vikawovwira ŵanthu ŵakujumpha 80 pa 100 pa 100 pa caru cose. Pasono, wupu wa International Monetary Fund (IMF) ukuteŵetera lumoza na boma la Khartoum kuti viwovwire pakunozga vinthu. Ivi vikacitika mu vyaka vya m'ma 1980 apo caru ca Sudan cikaŵa na suzgo la ngongoli, ndipo ubwezi wake na IMF na World Bank ukakhira.

Lipoti linyake likati mu charu cha Sudan ndimo vimbundi vyazara chomene. Kuyana na Global Hunger Index ya 2013, charu cha Sudan chili na chiŵerengero cha GHI cha 27.0 icho chikulongora kuti charu ichi chili na 'njara yikuru.' Charu ichi chili pa nambara 5 pa vyaru ivyo vili na njara chomene pa charu chose. Kuyana na 2015 Human Development Index (HDI), charu cha Sudan chili pa malo 167. Ichi chikulongora kuti charu ichi chili na ŵanthu ŵachoko chomene pa charu chose. Mu 2014, ŵanthu 45 pa ŵanthu 100 ŵaliwose ŵakukhala na ndalama zakuchepera pa madola 3.20 gha ku United States pa zuŵa..[66]

Science and research

Ku Sudan kuli ma yunivesite pafupifupi 25-30 ndipo ŵanthu ŵakusambira mu ciarabu panji Cingelezi. Masambiro gha ku sekondare na ku yunivesite ghakutimbanizgika comene cifukwa cakuti ŵanalume ŵanandi ŵakukhumbikwira kunjira usilikari pambere ŵandafike ku malizgo gha masambiro ghawo. Kweniso, "Chisisilamu" ico pulezidenti Al-Bashir wakakhwimiska cikapangiska kuti ŵasayansi ŵanandi ŵaleke kusambira Baibolo. Ndalama izo ŵanthu ŵakugwiliskira nchito pakusanda vya sayansi zikumara. Wupu wa UNESCO ukati pakati pa 2002 na 2014, ŵanthu ŵakufufuza ŵakujumpha 3,000 ŵa ku Sudan ŵakafumamo mu charu ichi. Kuzakafika mu 2013, caru ici cikaŵa na ŵasayansi 19 pera pa ŵanthu 100,000, panji 1/30 ya ciŵelengero ca ku Eguputo, kuyana na Sudan National Center for Research. Mu 2015, ku Sudan kukalembeka nkhani za sayansi pafupifupi 500. Kuyaniska na caru ici, caru ca Poland, ico cili na ŵanthu ŵanandi, cikupanga manyuzipepara pafupifupi 10,000 pa caka.

Ndondomeko ya vya mu mlengalenga ya ku Sudan yili kupanga mapulaneti ghanandi gha CubeSat, ndipo yili na mapulani gha kupanga mapulaneti gha kudumbiskirana gha ku Sudan (SUDASAT-1) na mapulaneti gha kudumbiskirana gha ku Sudan (SRSS-1). Boma la Sudan likapeleka ndalama zakugulira satellite yakuwona malo ya boma ya Arabsat 6A iyo yikugwira ntchito pachanya pa Sudan, iyo yikatoleka makora pa 11 April 2019, kufuma ku Kennedy Space Centre. Pulezidenti wa ku Sudan Omar Hassan al-Bashir wakapempha kuti mu 2012 paŵe wupu wakuwona vya mlengalenga wa ku Africa, kweni ivi vikamara yayi.[67]

Ŵanthu

 
Sudan 2010 estimated population density

Ku Sudan, ŵanthu ŵakujumpha 30 miliyoni ŵakukhala kumpoto, kumanjiliro gha dazi, na kumafumiro gha dazi kwa charu ichi. Ivi vikulongora kuti ŵanthu awo ŵakukhala mu charu cha Sudan kufuma apo charu cha South Sudan chikapatukira ŵalipo 30 miliyoni. Ichi ntchiŵelengero icho chikukwera comene mu vyaka 20 ivyo vyajumpha, cifukwa pa kalembera wa mu 1983, ŵanthu wose ŵa mu Sudan, kusazgapo awo sono ŵakucemeka South Sudan, ŵakaŵa 21.6 miliyoni. Ŵanthu awo ŵakukhala mu msumba wa Greater Khartoum (ukusazgapo Khartoum, Omdurman, na Khartoum North) ŵakukura mwaluŵiro ndipo ŵalipo 5.2 miliyoni.

Padera pa kuŵa na ŵanthu ŵanandi ŵakuchimbira kwawo, mu Sudan muli ŵanthu ŵanandi ŵakuchimbira kwawo ŵakufuma mu vyaru vinyake. Kuyana na kafukufuku wa UNHCR, ŵanthu ŵakujumpha 1.1 miliyoni awo ŵakacimbira kwawo na awo ŵakapempha civikiliro ŵakakhalanga mu Sudan mu Ogasiti 2019. Ŵanthu ŵanandi ŵakafuma ku South Sudan (ŵanthu 858,607), Eritrea (123,413), Syria (93,502), Ethiopia (14,201), Central African Republic (11,713) na Chad (3,100). Padera pa ŵanthu aŵa, wupu wa UNHCR ukayowoya kuti pali ŵanthu 1,864,195 awo ŵali kufumamo mu vikaya vyawo. Charu cha Sudan chili kunjilirapo pa phangano la mu 1951 lakukhwaskana na ŵanthu ŵakuchimbira kwawo.

Ethnic groups

File:Eisa shikawi.JPG
Sudanese Arab of Al-Manasir

Ŵanthu ŵa mtundu wa Ciarabu ŵakukwana 70 peresenti ya ŵanthu wose ŵa mu caru ici. Ŵanandi mwa ŵanthu aŵa Mbasilamu ndipo ŵakuyowoya Chiarabic. Mitundu yinyake ni Beja, Fur, Nubians, Armenians, na Copts.

Ŵanthu awo Mbambura Ciarabu kanandi ŵakupambana mitundu, viyowoyero, na mitheto. Ŵanyake mwa ŵanthu aŵa mba Beja (ŵanandi chomene), Fur (ŵanandi chomene), Nuba (ŵanandi chomene), Moro, Masalit, Bornu, Tama, Fulani, Hausa, Songhay, Nubians, Berta, Zaghawa, Nyimang, Ingessana, Daju, Koalib, Gumuz, Midob na Tagale. Chi Hausa chikugwiliskirika ntchito nga chiyowoyero cha malonda. Paliso Ŵagiriki ŵachoko waka, kweni ŵakumanyikwa chomene.

Ŵanthu ŵanyake ŵa ku Arabia ŵakuyowoya viyowoyero vinyake nga ni Awadia na Fadnia, na Bani Arak, awo ŵakuyowoya Chiarabic cha Najdi. Ŵabedouin ŵachoko waka ŵa kumpoto kwa Rizeigat ŵakuyowoya Chiarabu cha ku Sudan ndipo ŵali na mitheto yakuyana na ya Ŵaarabu ŵa ku Sudan. Ŵanthu ŵanyake ŵa ku Baggara na Tunjur ŵakuyowoya Chiarabic.

Ŵanthu ŵa ku Sudan awo ŵakukhala kumpoto na kumafumiro gha dazi kwa Sudan ŵakuti ŵali kufuma ku ŵanthu awo ŵakafuma ku Arabia. Ŵanthu ŵa ku Nubia ŵakukolerana na ŵanthu ŵa ku Nubia awo ŵakakhalanga kumwera kwa Eguputo. Ŵanthu ŵanandi ŵa mafuko gha Ŵaarabu ku Sudan ŵakasamukira ku Sudan mu vyaka vya m'ma 1200 C.E., ndipo ŵakatorana na ŵanthu ŵa ku Nubia na ŵanthu ŵanyake ŵa ku Africa. Kweniso, mafuko ghaciarabu agho ghakaŵako pambere Chisilamu cindafike ghakaŵako mu Sudan kufuma ku ŵanthu awo ŵakasamukira mu caru ici kufuma ku Arabia.

Mu mabuku ghanandi agho ghakulongosora umo ŵanthu ŵa ku Sudan ŵakazgoka Ŵaarabu, ŵanthu ŵakusanda mdauko ŵakudumbiskana za umo ŵanthu ŵa ku Arabia ŵakawonekeranga. Mwaciyelezgero, Elena Vezzadini wakulemba mdauko wakuti ŵanthu ŵa mitundu yakupambanapambana mu Sudan ŵakuthemba pa umo ŵakulongosolera nkhani iyi. Mwakudumura, iyo wakuti "Ŵanthu awo ŵakasamukira ku vyaru vinyake ŵakaŵako mu nyengo yira, ndipo ŵakazgoka "Ŵanthu ŵa ku Sudan".

Mu nkhani yinyake yakulongosora za mbumba za ŵanthu ŵa ku Sudan, Claude Rilly, uyo wakumanya vya mipukutu ya ŵanthu ŵa ku France, wakati Ŵarabu ŵanandi ŵa ku Sudan awo ŵakuti ŵali kufuma ku ŵanthu ŵa ku Arabia, ŵakumanya yayi kuti DNA yawo yikupangika na ŵanakazi ŵa ku Africa na ŵana ŵawo.[68][69]

Urban areas

 
Misumba panji matauni ghakulu mu charu cha Sudan
According to the 2008 census[70]
Mndandanda State Ŵanthu
 
Omdurman
 
Khartoum
1 Omdurman Khartoum 1,849,659
2 Khartoum Khartoum 1,410,858
3 Khartoum North Khartoum 1,012,211
4 Nyala South Darfur 492,984
5 Port Sudan Red Sea 394,561
6 El-Obeid North Kordofan 345,126
7 Kassala Kassala 298,529
8 Wad Madani Gezira 289,482
9 El-Gadarif Al Qadarif 269,395
10 Al-Fashir North Darfur 217,827

Viyowoyelo

Ku Sudan kuli viyowoyero pafupifupi 70. Mu charu cha Sudan muli viyowoyero vinandi vya mawoko ivyo vikupulikikwa yayi. Mu 2009, pakaŵa ndondomeko yakuti paŵe chiyowoyero chimoza cha mawoko cha ku Sudan.

Pambere chaka cha 2005 chindafike, Chiarabic ndicho chikaŵa chiyowoyero cha boma. Mu 2005, Dango la Charu cha Sudan likati viyowoyero vya boma ni Chiarabic na Chingelezi. Ŵanalume ŵakumanya kulemba na kulemba ni 79.6%, ŵanakazi 60.8%.[71]

Chisopo

Mu 2011, apo charu cha South Sudan chikagaŵikana, ŵanthu ŵakujumpha 97% ŵakasopanga Chisilamu. Ŵasilamu ŵanandi ŵali kugaŵikana mu magulu ghaŵiri: Ŵasilamu ŵa Sufi na Salafi. Magulu ghaŵiri agho ghakumanyikwa na ŵanthu ŵanandi, Ansar na Khatmia, ghakukolerana na chipani cha Umma na Democratic Unionist. Malo gha Darfur pera ndigho ghakaŵavya magulu gha Sufi agho ghakusangika mu vyaru vinyake.

Mu msumba wa Khartoum na misumba yinyake ya kumpoto, muli Ŵakhristu ŵa Coptic Orthodox na Greek Orthodox. Mu Khartoum na kumafumiro gha dazi kwa Sudan, mu vyaru ivi muli ŵanthu ŵa tchalitchi la Orthodox la Ethiopia na Eritrea. Tchalitchi la Armenian Apostolic nalo lilipo ndipo likuteŵetera ŵanthu ŵa ku Sudan. Tchalitchi la Sudan Evangelical Presbyterian nalo lili na ŵanthu awo ŵali mu tchalitchi ili.

Chisopa ndicho chikupangiska kuti mu charu ichi muŵe kugaŵikana. Ŵasilamu ŵa kumpoto na ŵa kumanjiliro gha dazi ndiwo ŵakulongozga ndyali na vyachuma mu charu ichi kufuma apo charu chikapokera wanangwa. Chipani cha NCP chikukhozgeka chomene na ŵa Islam, Salafis/Wahhabis na Ŵaarabu ŵanyake ŵa ku mpoto. Chipani cha Umma chakopa ŵalondezgi ŵa Aarabu ŵa gulu la Ansar la Sufism pamoza na Ŵasilamu ŵambura Aarabu kufuma ku Darfur na Kordofan. Chipani cha Democratic Unionist Party (DUP) chili na Ŵaarabu na Ŵasilamu ŵanyake ŵa kumpoto na kumafumiro gha dazi, comenecomene awo ŵali mu cisopa ca Khatmia Sufi.

Health

Sudan has a life expectancy of 65.1 years according to the latest data for the year 2019 from macrotrends.net[72] Infant mortality in 2016 was 44.8 per 1,000.[73]

UNICEF estimates that 87% of Sudanese females between the ages of 15 to 49 have had female genital mutilation performed on them.[74]

Education

 
The University of Khartoum, established as Gordon Memorial College in 1902

Sukulu mu Sudan njambura kulipira ndipo njakukakamira ku ŵana ŵa vyaka 6 m'paka 13, nangauli ŵana ŵakujumpha 40% ŵakuluta yayi ku sukulu cifukwa ca suzgo la vya cuma. Vinthu vinyake ivyo vikuchitika pa umoyo wa ŵanthu vikupangiska kuti ŵana ŵasungwana ŵasuzgikenge kuluta ku sukulu. Masambiro gha ku pulayimale ghakukhala vyaka 8, ndipo gha sekondare ghakwenda vyaka vitatu. Mu 1990, masambiro ghakaŵa gha 6 + 3 + 3. Chiarabu ndicho chikuyowoyeka pa vigaŵa vyose. Masukulu ghanandi ghali mu matawuni, ndipo ghanyake gha kumanjiliro gha dazi kwa caru ici ghatimbanizgika panji kunangika cifukwa ca nkhondo ya pa cikaya. Mu 2001, Banki ya Caru Cose yikati ŵana 46 pa 100 ŵaliwose awo ŵakeneranga kusambira masambiro gha ku pulayimale, ndipo 21 pa 100 ŵaliwose awo ŵakasambiranga masambiro gha ku sekondare. Ŵanandi ŵakunjira sukulu izi, ndipo mu vigaŵa vinyake ŵakujumpha 20 peresenti. Ŵanthu awo ŵakumanya kuŵazga na kulemba ni 70.2%, ŵanalume 79.6%, ŵanakazi 60.8%.[56]

Culture

Ŵanthu ŵa mafuko pafupifupi 578 ŵakuyowoya viyowoyero vyakupambanapambana. Ŵanthu aŵa ŵakukhala mu vigaŵa vinandi vya mu Africa. Ukaboni wasono ukulongora kuti nangauli ŵanthu ŵanandi ŵa mu charu ichi ŵakutemwa chomene vinthu vya ku Sudan na chisopa chawo, kweni ŵanthu ŵa ku Arabia na ku Africa ŵakutemwana chomene..[75]

Music

 
A Sufi dervish drums up the Friday afternoon crowd in Omdurman.

Charu cha Sudan chili na mitheto ya sumu iyo yikasuzga chomene ŵanthu. Pakwamba na kukhazikiskika kwa dango la Salafi la Sharia mu 1983, ŵanthu ŵanandi ŵakumanyikwa ŵa mu charu ichi nga ni Mahjoub Sharif ŵakakakika apo ŵanyake nga ni Mohammed el Amin (uyo wakawelera ku Sudan pakati pa ma 1990s) na Mohammed Wardi (uyo wakawelera ku Sudan mu 2003), ŵakachimbilira ku Cairo. Sumu za mu nyengo yakale nazo zikapwetekeka, ndipo viphikiro vya mu nyengo yakale vya Zār vikamara.

Nyengo yeneyiyo, ŵasilikari ŵa ku Europe ŵakayambiska sumu za ku Sudan. Chiyelezgero ni ungano wa Shulkawi No. 1. Kumpoto kwa Sudan kuli sumu zakupambana na zinyake. Mu sumu yinyake iyo yikuchemeka Aldlayib, ŵakugwiliskira nchito cakwimbira cakucemeka Tambur. Chiŵiya ichi chili na vingwe vinkhondi, chili kupangika na khuni ndipo chikulizga sumu pamoza na ŵanthu awo ŵakwimba.

Cinema

Sinema ya ku Sudan yikamba na vithuzithuzi ivyo ŵanthu ŵa ku Britain ŵakagwiliskiranga ntchito mu vyaka vya m'ma 1900. Pamanyuma pa kujithemba mu 1956, filimu yakulongosora vya mdauko yikaŵa yakukhora, kweni boma la Chisilamu likapangiska kuti mafilimu ghachepe mu ma 1990. Kwambira mu 2010, ŵanthu ŵanandi ŵakamba kuwoneseska kuti mafilimu ghaŵaso ghakunozga kweniso kuti ŵanthu ŵakutemwa chomene mafilimu.

Kugwiliskira nchito vithuzi mu Sudan kukamba mu ma 1880 apo ufumu wa Britain na Eguputo ukalamuliranga. Nga ni umo vikaŵira mu vyaru vinyake, kucindikwa kwa vithuzithuzi pa nkhani za ŵanthu ŵanandi nga ni manyuzipepara, kweniso vya ŵanthu awo ŵakujambura vithuzithuzi, kukapangiska kuti ŵanthu ŵanandi ŵamanye vinandi pa nkhani ya vithuzithuzi mu Sudan mu vyaka vya m'ma 1900. Mu vyaka vya m'ma 2000, vinthu vikasintha chomene mu charu cha Sudan, chomenechomene chifukwa cha vithuzi vya digito.

Clothing

 
Bejia men wearing galabiyas

Ŵanthu ŵanandi ku Sudan ŵakuvwara vyakuvwara vya ku Europe na vyakumwera. Ŵanalume ŵa ku Sudan ŵakutemwa kuvwara malaya ghakuchemeka jalabiya. Kanandi jalabiya wakuvwara chisoti chikuru na chigudulu, ndipo chakuvwara ichi chingaŵa chituŵa, cha mitundu yakupambanapambana, cha mikwawu, ndiposo chakuvwara chakupambanapambana, kuyana na nyengo ya chaka na ivyo munthu wakukhumba.

Chovala chofala kwambiri cha akazi a ku Sudan ndi thobe kapena thawb, chomwe chimatchulidwa kuti tobe m'chinenero cha ku Sudan. Thube ni salu yitali yituŵa panji ya mitundu yakupambanapambana iyo ŵanakazi ŵakuvwara mu malaya ghawo, ndipo kanandi ŵakubisa mutu na sisi.

Chifukwa cha dango la milandu ilo likaŵako mu 1991, ŵanakazi ŵakazomerezgekanga yayi kuvwara mathalauza pa wumba. Munthu uyo wakavwara mathalauza wakalangikanga kuti wapwetekenge na nthonga 40. Kweni mu 2009, mwanakazi munyake wakapika ndalama zakukwana madola 200.[76][77]

Sport

Nga umo viliri mu vyaru vinandi, mpira ndiwo ngwakuzirwa comene mu Sudan. Bungwe la mpira la Sudan Football Association likakhazikiskika mu chaka cha 1936 ndipo ndi umo likakhalira limoza mwa mabungwe ghakale chomene mu Africa. Ndipouli, pambere wupu wa football Association undaŵeko, chalo cha Sudan chikamba kuseŵera mpira uwo ukatoleka na ŵasilikari ŵa Britain kufuma ku Egypt. Mabungwe ena a ku Sudan omwe adakhazikitsidwa panthawiyo akuphatikizapo Al-Hilal Omdurman, Al-Merrikh, zomwe zidapangitsa kuti mpira ukhale wotchuka mdzikolo. Khartoum League ndiyo yikaŵa ligi yakwamba ku Sudan.

Kufuma mu Seputembala 2019, pakaŵa ligi ya ŵanakazi ya mpira iyo yikamba kufuma ku magulu gha ŵanakazi ghambura kulembeka. Mu chaka cha 2021, timu ya mpira ya ku Sudan yikwenela kakwamba mu chiphalizgano cha Arab Women's Cup, icho chikachitikira ku Cairo, Egypt.

Chikwata cha mpira wa m'mphepete mwa nyanja cha ku Sudan chikapikisana pa CAVB Beach Volleyball Continental Cup ya 2018-2020 mu chigawo cha azimayi ndi amuna. Mu Juni 2022, Patricia Seif El Din El Haj, mwanakazi wakwamba wa ku Sudan uyo wakachitako maseŵero gha ku Africa, wakatoleka vithuzi na Mohamed Nureldin Abdallah wa ku Reuters, apo wakanozgekeranga kuluta ku Nigeria kunozgekera maseŵero gha Olimpiki mu 2024..[78]

Wonaniso

Lua error: bad argument #2 to 'title.new' (unrecognized namespace name 'Portal').

Ukaboni

  1. "People and Society CIA world factbook". 10 Meyi 2022.
  2. "الجهاز المركزي للتعبئة العامة والإحصاء" (PDF).
  3. "Sudanese Fulani in Sudan".
  4. Gavin, Michelle (8 Epulelo 2022). "Junta and Public at Odds in Sudan". Council on Foreign Relations. Retrieved 20 Malichi 2023.
  5. Jeffrey, Jack (23 Okutobala 2022). "Analysis: Year post-coup, cracks in Sudan's military junta". Associated Press. Cairo, Egypt. Retrieved 20 Malichi 2023.
  6. "Sudan coup leader restores restructured Sovereignty Council". Radio Dabanga. Khartoum. 11 Novembala 2021. Retrieved 26 Malichi 2023.
  7. "Sudan". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Retrieved 24 Sekutembala 2022. (Archived 2022 edition)
  8. 8.0 8.1 8.2 8.3 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. Okutobala 2022. Retrieved 23 Disembala 2022.
  9. "Gini Index". World Bank. Retrieved 16 Juni 2021.
  10. Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Disembala 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Retrieved 16 Disembala 2020.
  11. "Sudan Population 2021 (Live)". worldpopulationreview.com. Retrieved 26 Julayi 2021.
  12. Walz, Terence (2018). "Egyptian‐Sudanese Trade in the Ottoman Period to 1882". Oxford Research Encyclopedia of African History. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.8. ISBN 978-0-19-027773-4.
  13. Henehan, Alva D. Jr. (2016). For Want Of A Camel: The Story of Britain's Failed Sudan Campaign, 1883–1885. [Place of publication not identified]: Outskirts Press. ISBN 978-1-4787-6562-2. OCLC 1007048089.
  14. Collins, Robert O. (2008). A History of Modern Sudan. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85820-5.
  15. "Omar al-Bashir Fast Facts". CNN. 10 Disembala 2012.
  16. "عن السودان" (in Arabic). Archived from the original on 2 Sekutembala 2013. Retrieved 14 Julayi 2017.
  17. International Association for the History of Religions (1959), Numen, Leiden: EJ Brill, p. 131, West Africa may be taken as the country stretching from Senegal in the West to the Cameroons in the East; sometimes it has been called the central and western Sudan, the Bilad as-Sūdan, 'Land of the Blacks', of the Arabs
  18. "Sudan A Country Study". Countrystudies.us.
  19. Keita, S.O.Y. (1993). "Studies and Comments on Ancient Egyptian Biological Relationships". History in Africa. 20 (7): 129–54. doi:10.2307/3171969. JSTOR 317196. S2CID 162330365.
  20. Takacs, Sarolta Anna; Cline, Eric H. (17 Julayi 2015). The Ancient World (in English). Routledge. ISBN 978-1-317-45839-5.
  21. Emberling, Geoff; Davis, Suzanne (2019). "A Cultural History of Kush: Politics, Economy, and Ritual Practice". Graffiti as Devotion along the Nile and Beyond (PDF). Kelsey Museum of Archaeology. pp. 5–6, 10–11. ISBN 978-0-9906623-9-6. Retrieved 3 Novembala 2021.
  22. Connah, Graham (2004). Forgotten Africa: An Introduction to Its Archaeology. Routledge. pp. 52–53. ISBN 0-415-30590-X. Retrieved 3 Novembala 2021.
  23. Unseth, Peter (1 Julayi 1998). "Semantic Shift on a Geographical Term". The Bible Translator. 49 (3): 323–324. doi:10.1177/026009359804900302. S2CID 131916337.
  24. Welsby 2002, p. 26.
  25. Werner 2013, p. 77.
  26. Welsby 2002, pp. 77–78.
  27. Spaulding 1974, pp. 12–30.
  28. Holt & Daly 2000, p. 25.
  29. Werner 2013, pp. 177–184.
  30. Spaulding 1985, p. 382.
  31. O'Fahey & Tubiana 2007, p. 9.
  32. Daly, p. 346.
  33. Morewood, pp. 164–165.
  34. Wright, Lawrence (2006). The Looming Tower. Knopf Doubleday Publishing Group. pp. 221–223. ISBN 978-0-307-26608-8.
  35. Wadhams, Nick; Gebre, Samuel (6 Okutobala 2017). "Trump Moves to Lift Most Sudan Sanctions". Bloomberg Politics. Retrieved 6 Okutobala 2017.
  36. "Sudan military coup topples Bashir". 11 Epulelo 2019. Retrieved 11 Epulelo 2019.
  37. "Sudan's Omar al-Bashir vows to stay in power as protests rage | News". Al Jazeera. 9 Janyuwale 2019. Retrieved 24 Epulelo 2019.
  38. Arwa Ibrahim (8 Janyuwale 2019). "Future unclear as Sudan protesters and president at loggerheads | News". Al Jazeera. Retrieved 24 Epulelo 2019.
  39. "(الدستوري Declaration (العربية))" [(Constitutional Declaration)] (PDF). raisethevoices.org (in Arabic). FFC, TMC. 4 Ogasiti 2019. Archived (PDF) from the original on 5 Ogasiti 2019. Retrieved 5 Ogasiti 2019.{{cite web}}: CS1 maint: others (link)
  40. Reeves, Eric (10 Ogasiti 2019). "Sudan: Draft Constitutional Charter for the 2019 Transitional Period". sudanreeves.org. FFC, TMC, IDEA. Archived from the original on 10 Ogasiti 2019. Retrieved 10 Ogasiti 2019.
  41. "Sudan Threatens to Use Military Option to Regain Control over Border with Ethiopia". Asharq Al-Awsat. 17 Ogasiti 2021. Retrieved 23 Ogasiti 2021.
  42. Bachelet, Michelle (7 Malichi 2022). "Oral update on the situation of human rights in the Sudan – Statement by United Nations High Commissioner for Human Rights". ReliefWeb/ 49th Session of the UN Human Rights Council (in English). Retrieved 22 Malichi 2022.
  43. "Fighting continues in Sudan despite humanitarian pause," 16 April 2023, France24, retrieved 16 April 2023
  44. "Clashes erupt in Sudan between army, paramilitary group over government transition," 16 April 2023, ABC News, retrieved 16 April 2023
  45. "Geography of Sudan". Sudan Embassy in London. n.d. Archived from the original on 30 Sekutembala 2005.
  46. "Sudan – Geography & Environment". Oxfam GB. n.d. Archived from the original on 1 Okutobala 2012. Retrieved 13 Janyuwale 2011.
  47. [unreliable source?] "Sudan – Environment". Encyclopedia of the Nations. n.d. Retrieved 13 Janyuwale 2011.
  48. "Sharia law to be tightened if Sudan splits – president". BBC News. 19 Disembala 2010. Retrieved 4 Okutobala 2011.
  49. 49.0 49.1 "Sudan separates religion from state ending 30 years of Islamic rule". 7 Sekutembala 2020.
  50. "Sudan scraps apostasy law and alcohol ban for non-Muslims". BBC News. 12 Julayi 2020. Retrieved 12 Julayi 2020.
  51. "Sudan ends 30 years of Islamic law by separating religion, state".
  52. "Islamic world at decisive point in history: Will it take the path of Emirates or Turkey?". 6 Sekutembala 2020.
  53. "Sudan supports Moroccan sovereignty over Southern Provinces". Morocco Times. Casablanca. 26 Disembala 2005. Archived from the original on 26 Febuluwale 2006.
  54. "Americans and other foreigners struggle to flee Sudan amid fierce fighting". Washington Post (in American English). ISSN 0190-8286. Retrieved 3 Meyi 2023.
  55. "Trakboys David Mbatha, Blose begin peaceful talks w/ Mayor Kaunda about Durban Port tariff increase". YouTube.
  56. 56.0 56.1 "Sudan". The World Factbook. U.S. Central Intelligence Agency. ISSN 1553-8133. Retrieved 10 Julayi 2011.
  57. "Darfur Peace Talks To Resume in Abuja on Tuesday: AU". People's Daily. Beijing. Xinhua News Agency. 28 Novembala 2005. Retrieved 14 Janyuwale 2011.
  58. "Hundreds Killed in Attacks in Eastern Chad – U.N. Agency Says Sudanese Militia Destroyed Villages". The Washington Post. Associated Press. 11 Epulelo 2007. Retrieved 14 Janyuwale 2011.
  59. "Sudan". International Organisation for Migration. 2 Meyi 2013. Archived from the original on 10 Malichi 2012. Retrieved 31 Meyi 2013.
  60. "The Sudans". Gatineau, Quebec: Canadian International Development Agency. 29 Janyuwale 2013. Archived from the original on 28 Meyi 2013. Retrieved 31 Meyi 2013.
  61. "EU, UNIDO set up Centre in Sudan to develop industrial skills, entrepreneurship for job creation" (Press release). UN Industrial Development Organisation. 8 Febuluwale 2011. Archived from the original on 15 Juni 2013. Retrieved 4 Juni 2013.
  62. "Sudan: Events of 2018". World Report 2019: Rights Trends in Sudan. 17 Janyuwale 2019. Retrieved 10 Julayi 2019. {{cite book}}: |website= ignored (help)
  63. "Africa – Sudan 'has 6,000 child soldiers'". Retrieved 15 Febuluwale 2015.
  64. "Memorial of the Government of Sudan" (PDF). The Hague: Permanent Court of Arbitration. 18 Disembala 2008. p. xii. Archived from the original (PDF) on 15 Epulelo 2012.
  65. "South Sudan ready to declare independence" (Press release). Menas Associates. 8 Julayi 2011. Archived from the original on 29 Meyi 2013. Retrieved 4 Juni 2013.
  66. "Poverty headcount ratio at $3.20 a day (2011 PPP) (% of population) – Sudan | Data". data.worldbank.org. Retrieved 22 Meyi 2020.
  67. Smith, David; correspondent, Africa (6 Sekutembala 2012). "Sudanese president calls for African space agency". The Guardian (in British English). ISSN 0261-3077. Retrieved 7 Malichi 2023.
  68. Rilly, Claude (2021). "Aux racines de la population soudanaise". In Rilly, Claude; Francigny, Vincent; Maillot, Marc; Cabon, Olivier (eds.). Le Soudan, de la Préhistoire à la conquête de Méhémet Ali (in French). Paris: Soleb Bleu autour. pp. 543–544. ISBN 978-2-35848-186-1. OCLC 1298202018.
  69. See also: Spaulding, J. (2000) The chronology of Sudanese Arabic genealogical tradition. In History in Africa 27, Cambridge University Press, pp. 325–337
  70. "Sudan: States, Major Cities, Towns". citypopulation.de. Retrieved 26 Julayi 2021.
  71. "The World Factbook". cia.gov. Retrieved 13 Ogasiti 2015.
  72. "Sudan Life Expectancy) | Data". macrotrends.net. Retrieved 25 Novembala 2019.
  73. "Mortality rate, infant (per 1,000 live births) | Data". data.worldbank.org. Retrieved 25 Ogasiti 2018.
  74. "UNICEF FGM country profile for Sudan" (PDF). UNICEF. Retrieved 3 Meyi 2019.
  75. "Hamilton, A. and Hudson, J. (2014) Bribery and Identity: Evidence from Sudan. Bath Economic Research Papers, No 21/14" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2 Meyi 2014. Retrieved 30 Epulelo 2014.
  76. Ross, Oakland (6 Sekutembala 2009). "Woman faces 40 lashes for wearing trousers". The Toronto Star.
  77. Gettleman, Jeffrey; Arafat, Waleed (8 Sekutembala 2009). "Sudan Court Fines Woman for Wearing Trousers". The New York Times.
  78. "Reuters Pictures – Sudan-Women/Martial art". pictures.reuters.com. 8 Juni 2022. Retrieved 11 Ogasiti 2022.

Vyamu mabuku

Mabuku
Articles
Intaneti

Vigaŵa vya kuwalo

15°N 032°E / 15°N 32°E / 15; 32