Boma la Ntcheu

Chalo Malaŵi
Chigaŵa Chigaŵa cha Pakati
Msumba ukulu Ntcheu
Ukulu wa malo 3 424 km²
Ẇanthu 370 757

Ntcheu ni boma ilo likusangika mu Chigaŵa cha Pakati mu charu cha Malaŵi. Cikuyanako na caru ca Mozambique. Msumba uwu uli na msumba wa Ntcheu, ndipo mu chiyowoyero cha ku malo agha ukuchemeka BOMA. Yeneya, mulongozgi wa muzi, ndiyo wakuliyang'anira. Chigaŵa ichi chili na malo ghakukwana 3,424 km2 ndipo chili na ŵanthu 659,608 kuyana na kalembera wa 2018 wa Malawi.[1] Chigaŵa cha Ntcheu chili pakati pa misumba yikuru ya Malawi ya Blantyre na Lilongwe.

Maofesi gha boma lemba

Mu Ntcheu muli vigaŵa vinkhondi na viŵiri vya National Assembly:[2] Ntcheu - Bwanje North Ntcheu - Bwanje South Ntcheu - Central Ntcheu - Kumpoto Ntcheu - kumpoto kwa kumafumiro gha dazi Ntcheu - Kumwera Ntcheu - Kumadzulo

Misumba lemba

  • Ntcheu ni msumba ukuru chomene mu chigaŵa cha Ntcheu.
  • Nsipe yili pa mtunda wa makilomita 20 pa msewu wakuya ku Blantyre.
  • Kasinje wali pa msewu wa ku nyanja kufupi na chigaŵa cha Salima.
  • Lizulu ni malo agho ŵanthu ŵa mtundu wa Ngoni ŵakukhala.
  • Mphepozinai yili pa mtunda wa makilomita 15 pa msewu wakuya ku Kasinje.
  • Mulangeni wali mumphepete mwa mphaka na Mozambique.

Chigodi wali pa mtunda wa makilomita 61 kumpoto ca kumafumiro gha dazi kwa likuru la boma.

Chikhalidwe lemba

Ŵanthu ŵanandi awo ŵakukhala mu chigaŵa cha Ntcheu mba Ngoni, ndipo mbana ŵa ŵanthu ŵa ku Swaziland na ŵa ku South Africa. Kweniso chifukwa cha malo agha, ŵanthu aŵa ŵakukhala mu chigaŵa cha Mzimba, kumpoto kwa Malawi. Mulongozgi mukuru ni Inkosi Yamakosi Gomani (wonani Mndandanda wa olamulira a Ngoni Dynasty of Maseko (Gomani)). Maboma agha ni Njolomole, Kalumbu, Kwataine, Ganya, Makwangwala, Chakhumbira, Mpando, Champiti, Phambala, na Masasa.

Malo ghakukondweska lemba

  • Malo ghakurya gha Mama ni malo agho ŵanthu ŵanandi ŵakutemwa kuluta ku Ntcheu.[3]
  • Sukulu Yakusambizgira ku Gowa

Ŵanthu lemba

Kuyana na chiŵerengero cha ŵanthu ku Malawi mu 2008, ŵanthu ŵa vyaka 18 kuya munthazi awo ŵali kuyana na chiŵerengero cha ŵanthu awo ŵali na vyaka ivi:

  • Phambala 55,168
  • Mpando 50,528
  • Kwataine (Sono ni Makwangwala) 41,338
  • Mulongozgi wa ŵasilikari (S/C) Champiti 15,790
  • Njolomole/Kalumbu 54,527
  • Chakhumbira 25,659
  • S/C Goodson Ganya 106,910
  • Masasa 24,691
  • Mphate 14,680
  • Mberengwa 726

Mtundu wa ŵanthu lemba

Pa nyengo ya kalembera wa chalo cha Malawi wa 2018, chiŵelengero cha ŵanthu mu chigaŵa cha Ntcheu kuyana na mafuko chikaŵa nga ni:[4]

  • 90.4% ŴaNgoni
  • 3,3% ŴaLomwe
  • 2,3% ŴaChewa
  • 2,3% ŴaYao
  • 0.6% ŴaSena
  • 0.3% ŴaMang'anja
  • 0.3% ŴaTumbuka
  • 0.1% ŴaNyanja
  • 0.1% ŴaTonga
  • 0.1% ŴaNkhonde
  • 0.1% ŴaLambya
  • 0.0% ŴaSukwa
  • 0.2% Vinyake

Vyakupeleka lemba

Chigaŵa ichi chikumanyikwa chomene chifukwa cha vyakurya nga ni kabichi, tomato na mbatata ku Njolomole, Lizulu, na Tsangano. Padera pa msewu ukuru uwu wa M1, chigaŵa cha Ntcheu chikukolerana makora na vigaŵa vinyake vya mumphepete mwa Nyanja na msewu wa Kasinje (M5) m'paka ku msewu wa pa Nyanja uwo ukujumpha mu vigaŵa vya Golomoti, Chipoka, Nkhotakota, na Nkhata bay.

Ndyali lemba

Pakuyambika kwa vyaru vinandi mu 1994, chigaŵa cha Ntcheu chikamba kuwoneka nga ni chigaŵa cha vipani vikuruvikuru vitatu vya Malawi.

Masambiro lemba

Apo ŵamishonale ŵa visopa ŵakizanga mu cigaŵa ici mu vyaka vya m'ma 1800, masukulu ghanandi gha cisopa gha Cikhristu ghakaŵako, nga ni Gowa Mission School, Mlanda Mission School, Muluma Mission School, na Dombole Mission school. Pakuti masukulu agha ghakaŵa ghanandi, chigaŵa ichi chikamba kusambira chomene. Masukulu ghapadera gha mu cigaŵa ici ni New Era Girls Secondary School.

Ŵanthu ŵakumanyikwa ŵa ku Ntcheu lemba

Gomani II (Inkosi ya Makosi - Chief of Chiefs)

Ŵasambizgi lemba

Chiphamba Brown

Boma lemba

  • Saulos Chilima
  • Loti Dzonzi
  • Ŵikanipo mtima
  • Sam Mpasu
  • Percy Kachipande
  • Kelly Zidana
  • Hereford Machewere
  • Robert Jiva
  • Stalin Zinkanda

Ŵakusanguluska lemba

  • Angela Mizinga "Tigris"

Ntchito lemba

  • Nathan Kalumbu
  • Bashir Dawood Adams

Maukaboni lemba

  1. "2018 Population and Housing Census Main Report" (PDF). Malawi National Statistical Office. Retrieved 25 December 2019.
  2. Parliament of Malawi - Members of Parliament - Ntcheu District
  3. Jimu, Christopher (November 26, 2010). "Mama's Restaurant in Ntcheu". www.nationmw.net. Nation Publications Limited. Archived from the original on July 23, 2011. Retrieved December 3, 2016.
  4. 2018 Malawi Population and Housing Census Main Report