Ethiopia

charu pa mphondo ya Afilika

<tr class="mergedbottomrow">

Ethiopia,[lower-alpha 1] panji kuti Charu cha Etiyopiya, panji kuti Federal Democratic Republic of Ethiopia, chili ku mpoto kwa Africa. Charu ichi chili kumpoto na Eritrea, kumpoto na kumafumiro gha dazi na Djibouti, kumafumiro gha dazi na kumpoto na kumafumiro gha dazi na Somalia, kumwera na Kenya, kumanjiliro gha dazi na South Sudan, kweniso kumpoto na kumanjiliro gha dazi na Sudan. Charu cha Etiyopiya chili na malo ghakukwana 1,100,000 square kilometres. Kufika mu chaka cha 2022, charu ichi chili na ŵanthu pafupifupi 113.5 miliyoni, ndipo ni charu cha nambara 13 pa vyaru ivyo vili na ŵanthu ŵanandi chomene pa charu chose chapasi.[13][14][15]Msumba ukuru wa Addis Ababa, uli pa mtunda wa makilomita ghanandi kumanjiliro gha dazi kwa East African Rift iyo yikupatura charu ichi kuŵa vigaŵa viŵiri.[16]

Charu cha Etiyopiya
Mbendela Emblem
Nyimbo: 
ወደፊት ገስግሺ ፣ ውድ እናት ኢትዮጵያ
(English: "March Forward, Dear Mother Ethiopia")
Location of Ethiopia
Msumba Waboma
kweneso Msumba Usani
Addis Ababa
Chiyowoyelo chaboma Afar
Amharic
Oromo
Somali
Tigrinya[1][2][3]
Regional languages[4]
Mitundu ya Ŵanthu (2007[5][6])
Vipembezo
  • 31.3% Islam
  • 0.6% Traditional faiths
  • 0.8% Others / None
Mwenecharu Ethiopian
Mtundu wa Boma Federal parliamentary republic[7]
 -  President Sahle-Work Zewde
 -  Prime Minister Abiy Ahmed
 -  Upper house House of Federation
 -  Lower house House of Peoples' Representatives
Formation
 -  Ethiopian Empire 1270 
 -  Zemene Mesafint 7 May 1769 
 -  Reunification 11 February 1855 
 -  Centralisation 1904 
 -  Occupied and annexed into Italian East Africa 9 May 1936 
 -  Anglo-Ethiopian Agreement 31 January 1942 
 -  Derg 12 September 1974 
 -  Transitional government 28 May 1991 
 -  Current constitution 21 August 1995 
Ukulu wa Malo
 -  Malo 1,104,300[8] km2 (26th)
426,371 sq mi
 -  Maji (%) 0.7
Chiŵelengelo cha ŵanthu
 -  2023 estimate 116,462,712[9] (13th)
 -  2007 census 73,750,932[6]
 -  Density 92.7/km2 (123rd)
240.1/sq mi
GDP (PPP) 2023 estimate
 -  Total Increase $394 billion[10] (55th)
 -  Per capita Increase $3,724[10] (159th)
GDP (nominal) 2023 estimate
 -  Total Increase $156 billion[10] (59th)
 -  Per capita Increase $1,475[10] (159th)
Gini (2015)Negative increase 35.0[11]
medium
HDI (2021)Increase 0.498[12]
low ·175th
Ndalama Birr (ETB)
Mtundu Wanyengo EAT (UTC+3)
Woko la galimoto right
Intaneti yacharu .et

Ŵanthu ŵa mazuŵa ghano ŵakafuma mu charu icho sono chikuchemeka Ethiopia ndipo ŵakaluta ku Near East na kunyake mu nyengo ya Middle Paleolithic.[17][18][19][20][21] Kumwera cha kumanjiliro gha dazi kwa Ethiopia ndiko ŵanthu ŵakuyowoya viyowoyero vya ku Afroasiatic. Mu 980 B.C.E., Ufumu wa D'mt ukathandazga ufumu wake pa charu cha Eritrea na kumpoto kwa Ethiopia, apo Ufumu wa Aksum ukalutilira kulamulira charu ichi vyaka 900. Ufumu uwu ukazomera Chikhristu mu 330, ndipo Chisilamu chikafika mu 615.[22] Pamanyuma pakuti msumba wa Aksum wabwangandulika mu 960, maufumu ghakupambanapambana ghakaŵa mu charu cha Etiyopiya. Ufumu wa Zagwe ukalamuliranga kumpoto na pakati m'paka apo ukawuskikira na Yekuno Amlak mu 1270, ndipo ukayambiska ufumu wa Ethiopia na ufumu wa Solomonic. Mu vyaka vya m'ma 1400 C.E., ufumu uwu ukakura chomene chifukwa cha kusazgikira kwa vigaŵa vyawo na kulimbana na vigaŵa vinyake. Nkhondo ya Adal (1529-1543) ndiyo yikawovwira kuti ufumu uwu uŵe wakupambana. Themba Tewodros II likamalizga Zemene Mesafint mu 1855, ndipo ici cikapangiska kuti Etiyopiya wakolerane na ŵanthu ŵa mu caru ici.[23]

Kwambira mu 1878, Themba Menelik II likapoka vigaŵa vinandi vya charu cha Ethiopia. Kuumaliro wa vyaka vya m'ma 1800, charu cha Ethiopia chikajivikilira ku ŵalwani awo ŵakachitanga nkhondo na charu cha Egypt na Italy. Mu 1935, boma la Fascist Italy likapoka charu cha Ethiopia na kuwunjika pamoza na vyaru vya Eritrea na Somaliland. Mu 1941, pa nyengo ya Nkhondo Yachiŵiri ya pa Charu Chose, ŵasilikari ŵa ku Britain ŵakamba kuwukira msumba uwu. Gulu la Derg, ilo likawovwirika na Soviet Union, likamba kuwusa mu 1974 pamanyuma pa kuwuskapo Themba Haile Selassie na muwuso wa Solomoni. Pati pajumpha nyengo yichoko waka kufuma apo Derg yikamara mu 1991, gulu la Ethiopian People's Revolutionary Democratic Front (EPRDF) likamba kulamulira charu ichi. Kufuma waka pa nyengo iyi, ŵanthu ŵa mitundu yakupambanapambana ŵakwambana kwa nyengo yitali, ndipo ndyali zilije mtende. Kufuma mu 2018, magulu gha vigaŵa na gha mafuko ghakapanga nkhondo zinandi mu Ethiopia.[24]

Charu cha Ethiopia chili na ŵanthu ŵa mitundu yakupambanapambana yakujumpha 80. Chikhristu ndicho ntchisopa chikuru chomene mu charu ichi, ndipo ŵanthu ŵachoko waka ndiwo ŵakulondezga chisopa cha Chisilamu. Boma ili ndilo likambiska Wupu wa United Nations, Gulu la Ŵamitundu 24, Gulu la Ŵambura Kujibatika, Gulu la Ŵamitundu 77, na Wupu wa Umoza wa ku Africa. Ku Addis Ababa ndiko kuli wupu wa African Union, Pan African Chamber of Commerce and Industry, United Nations Economic Commission for Africa, African Standby Force na mawupu ghanandi gha pa charu chose agho ghakuwona vya Africa. Charu cha Ethiopia nchimoza mwa vyaru ivyo vikukura comene yayi, kweni nyengo zinyake chikucemeka kuti ni caru ico cikukura comene. Ndipouli, kuyana na ndalama izo munthu waliyose wakuguliska na fundo ya Human Development Index, caru ici nchikavu comene, ndipo ŵanthu ŵanandi mbakavu, kweni ŵakuchindika yayi wanangwa wa ŵanthu, ndipo ŵanthu awo ŵakumanya kuŵazga na kulemba ni 49%. Ntchito za ulimi ndizo zikuluzikulu kwambiri ku Ethiopia, zomwe zikuyimira 36% ya GDP ya dzikolo kuyambira 2020.[25][26]

Zina

Zina la Chigiriki lakuti Αἰθιοπία (kufuma ku Αἰθίοψ, Aithiops, "munthu wa ku Etiyopiya") ni lizgu ilo lili kufuma ku lizgu la Chigiriki lakuti α??θω na ??ψ. Kuyana na buku la Liddell-Scott Jones Greek-English Lexicon, lizgu ili likung'anamulika kuti chisko chawotcheka mu zina, ndipo mu zina la chigaŵa, chisko chawotcheka. Munthu munyake wakulemba mdauko zina lake Herodotus, wakazunuranga vigaŵa vya ku Africa kumwera kwa Sahara. Pakuti Ŵagiriki ŵakamanyanga kuti ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ŵakaŵa "ŵabulumembe", ŵakaŵagaŵa mu vigaŵa viŵiri, ŵa ku Africa na ŵa kumafumiro gha dazi kufuma ku Turkey m'paka ku India.[27] Zina la Chigiriki ili likalembeka mu Chiamharic kuti ኢትዮጵያ, ʾĪtyō?? yā. Panyake lizgu lakuti Αἰθιοπία likafuma ku lizgu lakuti ዕጣን (ʿəṭan, lubani), ilo ku Etiyopiya likafuma.

Mu malemba gha Ŵagiriki na Ŵaroma, zina lakuti Etiyopiya likaŵa zina la ku Nubia wakale. Mu malemba ghanyake gha mu Baibolo, zina lakuti Etiyopiya likusangikaso mu Mabaibolo ghanandi gha mu Baibolo. Malemba ghakale gha Cihebere ghakuyowoya kuti Nubia ni Kush. Ndipouli, mu Cipangano Ciphya, lizgu la Cigiriki lakuti Aithiops likuzunulika, pakuyowoya za muteŵeti wa Kandake, fumukazi ya Kush.

Pakulondezga mitheto ya Ŵagiriki na Baibolo, buku la Monumentum Adulitanum, ilo lili kulembeka mu vyaka vya m'ma 300 C.E., likulongora kuti themba la Aksum likalamuliranga chigaŵa icho chikaŵa kumanjiliro gha dazi kwa Ethiopia na Sasu. Themba Ezana la ku Aksum likathereska Nubia mu vyaka vya m'ma 1900. Mu ciyowoyero ca Ge'ez, lizgu lakuti Aἰθίοπες likuyana waka na lizgu lakuti Ḥbšt na Ḥbśt (Ḥabashat). Pamanyuma, zina liphya ili likang'anamulika kuti ḥbs ('Aḥbāsh) mu Cisaba na Ḥabasha mu Cirabu.

Mu buku la Ge'ez Book of Axum ilo likalembeka mu vyaka vya m'ma 1400, zina ili likulongora kuti munthu uyu wakaŵa Ityopp'is. Iyo wakaŵa mwana wa Kushi, mwana wa Hamu, uyo ŵanthu ŵakuti ndiyo wakazenga msumba wa Axum.

Mu Cingelezi, na kuwaro kwa Ethiopia, caru ici cikamanyikwanga na zina lakuti Abyssinia. Zina ili lili kufuma ku lizgu Lachilatini lakuti Habash.[28]

Mbili

Mbili yakwambilia

 
A Homo sapiens idaltu hominid skull

Vinthu vinandi vyakuzirwa ivyo ŵasanga vyawovwira kuti charu cha Ethiopia na vigaŵa vyakuzingilizga viŵe pa malo ghakwamba pa nkhani ya vyamoyo. Munthu uyo wakukhala vyaka vinandi chomene uyo wasangika ku Ethiopia ni Ardipithecus ramidus (Ardi) wa vyaka 4.2 miliyoni. Wakaŵa Muzungu mu 1994. Munthu uyo wakumanyikwa chomene ni Australopithecus afarensis (Lucy). Mu 1974 Donald Johanson wakasanga chinyama ichi mu Dambo la Awash mu chigaŵa cha Afar. Zina lakuti Lucy likuyowoya za malo agho ŵakasangako vinthu ivi. Ŵanthu ŵanyake ŵakuti munthu uyu wakaŵako vyaka 3.2 miliyoni ivyo vyajumpha.[29][30][31]

Charu cha Etiyopiya ndicho chikaŵa chakwamba kuti ŵanthu ŵa mazuŵa ghano, awo ŵakuchemeka Homo sapiens, ŵambe kuŵako. Vinthu vyakale chomene ivyo vikusangika pa malo agha ni ivyo vikakhalako vya Omo. Vinthu ivi vikazengeka kumwera cha kumanjiliro gha dazi kwa charu cha Omo. Kweniso ŵakasanga viwangwa vya munthu munyake wakuchemeka Homo sapiens idaltu mu dambo la Awash. Vinthu ivi vikaŵako vyaka pafupifupi 160,000 ivyo vyajumpha, ndipo vingaŵa kuti vikaŵa vyamoyo vya mtundu wa Homo sapiens, panji ŵasekuru ŵa ŵanthu ŵa mazuŵa ghano. Vinthu vyakale vya Homo sapiens ivyo vikusangika pa malo gha Jebel Irhoud ku Morocco vikulongora kuti vikaŵako vyaka 300,000 ivyo vyajumpha, apo vya Omo-Kibish I (Omo I) vya kumwera kwa Ethiopia ni viswaswa vyakale chomene vya Homo sapiens ivyo vikumanyikwa mu nyengo yasono (196 ± 5 ka).

Ŵanthu ŵanyake ŵakuyowoya kuti ŵanthu ŵakwambilira awo ŵakayowoyanga chiyowoyero ichi ŵakafika mu chigaŵa ichi mu nyengo ya Neolithic kufuma ku malo agho ŵanthu aŵa ŵakakhalanga mu Dambo la Nayelo. Ŵasayansi ŵanandi mazuŵa ghano ŵakuti ŵanthu ŵa mtundu wa Afroasiatic ŵakafuma ku kumpoto cha kumafumiro gha dazi kwa Africa chifukwa chakuti mu chigaŵa ichi mukaŵa mitundu yakupambanapambana.

Mu 2019, ŵanthu ŵakufukura vinthu vyakale ŵakasanga malo ghakubisamamo malibwe agho ghakaŵako vyaka 30,000 kumanyuma pa malo gha Fincha Habera mu mapiri gha Bale. Malo agha ghali pachanya pa nyanja mamita 3,469. Para munthu wali pachanya nthena, wakuŵa na nthenda ya hypoxia kweniso nyengo yiheni. Kafukufuku munyake uyo wakalembeka mu magazini ya Science, wakulongora kuti malo agha ndigho ghakaŵa ghakwamba pa malo ghose agho ŵanthu ŵakakhalanga. Ŵakasanga viwangwa vikuruvikuru vya vinyama, vyakuyegheramo malibwe vinandi, na vyoto vyakale.[32][33][34][35][36][37][38]

Vinthu vinyake ivyo vikulongora kuti ŵanthu ŵakamba kugwiliskira ntchito vilwero vya malibwe (vinthu ivyo vikamanyikwanga na ŵanthu ŵa mtundu wa Homo sapiens) vikawoneka mu 2013 pa malo gha Gademotta ku Ethiopia. Mu 2019, ku Aduma ŵakasangaso vilwero vinyake vya mu nyengo ya malibwe, ivyo vikaŵa vyaka 100,000 na 80,000 ivyo vikaŵa nga ni mivi iyo ŵanthu ŵakuponya mikondo ŵakugwiliskira ntchito.[39]

Antiquity

 
Men from Punt carrying Gifts, Tomb of Rekhmire. Punt being located in the Northern Ethiopian, Eritrean regions.
 
Aksumite currency of the Aksumite king called Endubis, 227–35, at the British Museum. The inscriptions in Ancient Greek read "ΑΧΩΜΙΤΩ ΒΑΣΙΛΕΥΣ" ("King of Axum") and "ΕΝΔΥΒΙΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ" ("King Endubis"), the Greek language was the lingua franca by that time so its use in coins simplified foreign trade.
King Solomon and the Queen Sheba are central figures in Ethiopian traditional history, as the central figures of forming the Solomonic dynasty and the Imperial line of Ethiopia (left) Ancient ruins in Adulis pertaining to Ethiopian and modern-day Eritrean civilization near the Red Sea thousands of years ago
 
An Axumite stela

Mu 980 B.C.E., Dʿmt yikakhazikiskika mu Eritrea na Tigray mu Ethiopia ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakugomezga kuti ndiyo yikenda m'malo mwa Punt. Msumba uwu ukaŵa ku Yeha, kumpoto kwa Ethiopia. Ŵanthu ŵanandi awo ŵakusanda mdauko ŵakuwona kuti ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ndiwo ŵakambiska ŵanthu aŵa, nangauli kale ŵanandi ŵakatenge ŵanthu ŵa ku Saba ndiwo ŵakambiska.

Ŵasayansi ŵanyake ŵakuwona kuti Dʿmt ntchigaŵa cha ŵanthu ŵakuyowoya chiyowoyero cha ku Asia awo ŵakakhalanga mu vigaŵa vya Cushitic na Semitic. Ndipouli, ŵanthu ŵakugomezga kuti ciyowoyero ca Ge'ez, ico cikayowoyeka kale na ŵanthu ŵa mtundu wa Semite ku Ethiopia, cikafuma ku Cibeya. Kale mu 2000 B.C.E., ŵanthu ŵanyake awo ŵakayowoyanga ChiSemiti ŵakakhalanga mu Ethiopia na Eritrea uko chiyowoyero cha Ge'ez chikakura. Ŵanthu ŵanyake ŵakuti ŵanthu ŵa ku Saba ŵakakhalanga mu malo ghachoko waka, ndipo ŵakamara mu vyaka 10 panji 100. Panyake yikaŵa malo gha malonda panji gha nkhondo agho ghakaŵa pamoza na ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ŵa Dʿmt panji ŵa mu mtundu unyake.

Pamanyuma pakuti ufumu wa Dʿmt wabwangandulika mu vyaka vya m'ma 400 B.C.E., chigaŵa cha Ethiopia chikamba kulamulirika na maufumu ghachoko. Mu vyaka vya m'ma 100 C.E., Ufumu wa Aksum ukaŵa mu chigaŵa icho sono chikuchemeka Tigray na Eritrea. Buku linyake likuti msumba wakwamba wa ufumu uwu ukazengeka na Itiyopis, mwana wa Kush. Pamanyuma pake, ufumu wa Aksum ukafika mu Yemen, sirya linyake la Nyanja Yiswesi. Ntchimi ya ku Peresiya, Mani, yikazunura msumba wa Axum pamoza na ufumu wa Roma, Peresiya, na China, kuti ukaŵa umoza wa maufumu ghanayi ghakuru gha mu nyengo yake, mu vyaka vya m'ma 300. Kweniso ŵanthu ŵakugomezga kuti matchalitchi gha ku Eguputo na Ethiopia ghakakolerananga. Pali ukaboni unyake wakulongora kuti ŵanthu ŵa ku Aksum ŵakakolerananga na Fumukazi ya ku Sheba.

Pafupifupi mu 316 C.E., Frumentius na munung'una wake Edesius ŵa ku Ture ŵakaluta na asibweni ŵawo ku Ethiopia. Apo ngaraŵa yikimilira pa dowoko la ku Nyanja Yiswesi, ŵanthu ŵa ku malo agha ŵakakoma wose padera pa ŵabali ŵaŵiri awo ŵakatolekera ku nyumba ya themba nga mbazga. Ŵakapika maudindo ghakuzirwa na fumu, ndipo ŵakang'anamuska ŵanthu ŵa mu nyumba yake kuŵa Ŵakhristu. Frumentius wakaŵa bishopu wakwamba wa ku Aksum. Ndalama yinyake ya mu 324 C.E. yikulongora kuti charu cha Etiyopiya ndicho chikaŵa chachiŵiri kuzomera Chikhristu (panyuma pa Armenia mu 301). Ŵanthu ŵa ku Aksum ŵakamanyanga makora umo charu cha Greece na Roma chikachitiranga vinthu, kweni ŵakamba kukolerana na ŵanthu ŵa ku India na Ufumu wa Roma pa msewu wa Silk Road.[40][41]

 
A stela with an ibex and three Arabian oryx, associated with Astar (ዐስተር), Semetic god of the Morning and Evening Star, found at Axum

Middle Ages

 
The Kingdom of Aksum at its peak in the 6th century
 
14th century Islamic depiction of the First Hijrah:The King of Aksum declines the Qurayshi request to send the Muslims back to Mecca

Ufumu uwu ukachemekanga "Ethiopia" mu nyengo ya Ezana mu vyaka vya m'ma 400 C.E. Ufumu wa Kush ukati wapokeka mu 330, ufumu wa Aksum ukafika paheni chomene pakati pa vyaka vya m'ma 500 na 600. Nyengo iyi yikadumulizgika na ŵanthu ŵanandi awo ŵakanjira mu vigaŵa vya kumwera kwa Arabia, kusazgapo Ŵayuda ŵa Dhu Nuwas ŵa Ufumu wa Himyarite na Nkhondo za Ŵaperesiya. Mu 575, Ŵaaksumu ŵakazingilizga na kuwuskaso Sana'a pamanyuma pakuti Sayf ibn Dhī Yazan uyo wakaŵa kazembe wa msumba uwu wakomeka. Mu vyaka vya m'ma 700 C.E., Ŵasilamu Ŵachiarabu ŵakapoka msumba wa Adulis, ndipo chifukwa cha kunangika kwa malo, kusintha kwa nyengo, kweniso vula izo zikalokwa pakati pa 730 na 760, ufumu uwu ukamba kuchepa nkhongono.

Ufumu wa Aksum ukamara mu 960 C.E. apo Fumukazi Gudit yikathereska themba laumaliro la Aksum. Mu muwuso wa Gudit, uwo ukatora vyaka 40, wakakhumbanga kumazga Chikhristu (chisopa icho Themba Ezana la ufumu wa Axumite likazomera pakwamba) mwa kotcha matchalitchi na kukhomera ŵanthu awo ŵakalutilira kugomezgeka ku Tchalitchi la Orthodox la Tewahedo, ilo pa nyengo iyo likawonekanga nga ni chisopa cha boma. Gudit wakayezga kuchichizga ŵanthu ŵanandi kuti ŵasinthe chisopa chawo ndipo wakaparanya vinthu vinandi ivyo vikaŵako mu nyengo ya ufumu wa Axumite. Chifukwa chakuti Gudit wakaparanya ŵanthu ŵanandi, ŵanthu ŵa ku Aksum ŵakachimbilira kumwera kwa charu ichi na kukhazikiska ufumu wa Zagwe. Ufumu uwu ukawusikanga na ŵanthu ŵa fuko la Agaw kwambira mu 912, nangauli ŵanthu ŵanandi awo ŵakakhalanga mu charu ichi ŵakayowoya kuti ukaŵa mu 1137 apo Mara Takla Haymanot wakathereska themba laumaliro la Ŵaaksumite, Dil Na'od, na kutora mwana wake msungwana. Ufumu wa Zagwe ndiwo ukawovwira kuti Chikhristu chiwelerepo, ndipo m'ma 1200 C.E., Chikhristu chikafika mu chigaŵa cha Shewan.

Chithunzi cha Emperor Yekuno Amlak chomwe akuti chinalembedwa m'zaka za m'ma 1700

Muwuso wa Zagwe ukamara apo Yekuno Amlak, mwanalume wa ku Amhara, wakawukira Themba Yetbarak na kukhazikiska ufumu wa Ethiopia. Iyo wakazenga nyumba ya ufumu ya Solomoni iyo yikwenera kuti yikamba na Solomoni na Fumukazi ya ku Sheba. Kuyana na buku la mdauko la ku Ethiopia lakuti Kebra Nagast, ilo likang'anamulika mu Chigez mu 1321, zina lake likaŵa Bäynä Ləḥkəm (kufuma ku Chiarabic: ابن الحكيم, Ibn Al-Hakim, "Mwana wa Wavinjeru").

Kukwambilira kwa vyaka vya m'ma 1400, Etiyopiya wakayezga kukolerana na maufumu gha ku Europe. Kalata iyo Henry IV wa ku England wakalembera fumu ya ku Etiyopiya yilipo. Mu 1428, Yeshaq I wakatuma mathenga ghaŵiri kwa Alfonso V wa ku Aragon, uyo wakatuma mathenga ghake agho ghakatondeka kumalizga ulendo wakuwelera ku Aragon. Ŵanthu ŵakwambilira ŵa ku Europe ŵakamba kukolerana na Portugal mu 1508 mu nyengo ya Dawit II.[42]

Abyssinian–Adal War (1529–1543)

 
The Sultan of Adal (right) and his troops battling Emperor Yagbea-Sion and his men.

Ufumu wa Etiyopiya ukayamba kuthandazgika kufuma kwa Amda Seyon I, uyo wakathereska ufumu wakwambilira wa Chisilamu mu chigaŵa ichi, Ifat Sultanate, mu vyaka vya m'ma 1300 pamanyuma pa kupoka Ufumu wa Damot mu 1317, ndipo Themba Zara Yaqob ndilo likathereska Masawa na Dahlak mu 1465. Ufumu wa Adal, uwo ukakhala pamanyuma pa Ifat, ukaŵako mu 1415 ndipo ukaŵa na msumba ukuru ku Zelia, ku Somalia.

Ŵana ŵa Adal, awo ŵakakhozgekanga na Ŵaturuki ŵa ku Ottoman, ŵakayezga kuti ŵanjire mu ufumu wa Ethiopia mu 1529, ndipo ŵakamba nkhondo ya ku Ethiopia. Al-Ghazi wakathereska ŵasilikari ŵa Etiyopiya mu nkhondo ya ku Amba Sel mu 1531. Cristóvão da Gama wakawovwira comene pa nkhondo iyi, wakawovwira Ŵaetiyopiya na ŵasilikari 400 ku Massawa. Ivyo wakacita vikamovwira kuti wafwe pa nkhondo ya ku Wofla mu 1542. Mu 1543, ŵasilikari ŵa Abyssinia awo ŵakalongozgekanga na Fumu Gelawdewos ŵakathereska ŵasilikari ŵa Adal pa Nkhondo ya Wayna Daga. Pamanyuma, mulongozgi wa ŵasilikari ŵa ku Etiyopiya zina lake Azmach Calite, wakachimbizga Imam uyo wakapwetekeka. Ŵasilikari ŵa Adal ŵakati ŵamanya kuti wafwa, ŵakafumapo mwaluŵiro.

Mu 1559, Gelawdewos wakadumulika mutu pa Nkhondo ya Fatagar. Pakuzgora, Ras Hamalmal wa ku Abyssinia wakapoka msumba ukuru wa Harar na kukoma Sultan Barakat ibn Umar Din. Nkhondo izi zikawovwira kuti ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo ŵalute ku vigaŵa vya kumpoto mu ma 1500.[43]

Oromo migrations (16th century)

Kuzakafika m'ma 1500 C.E., ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo ŵakaluta ku vigaŵa vya kumpoto kwa charu ichi. Ŵakati ŵafuma ku Guji na Borena Zone, ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo ŵakakhalanga mu vigaŵa vinandi ivyo ŵanthu ŵakagomezganga. Pakwamba, ŵasilikari aŵa ŵakizanga mwaluŵiro kuzakapoka viŵeto vinandi na vinthu vinyake na kuwelera kukwawo. Nthowa iyi yikalutilira m'paka pa gada wa Meslé. Abba Bahrey wakayowoya kuti ŵanthu ŵakamba kuthandazgika chomene mu nyengo ya Themba Dawit II (luba Melbah), apo ŵakanjira mu msumba wa Bale pambere ŵandanjire mu Ufumu wa Adal.

Themba Sarsa Dengel likayezga kuti limare nkhondo ya kumwera, kweni likatondeka.[44]

Jesuit influence (1555–1632)

Kufuma mu ma 1700, charu cha Ethiopia chikamba kuyowoyeskana na charu cha Portugal, chomenechomene pa nkhani za chisopa. Kwambira mu 1555, ŵa Jesuit ŵa ku Portugal ŵakayezga kuti Cikatolika ciŵe cisopa ca boma. Ŵakati ŵatondeka kanandi waka, mu 1603 ŵakatuma ŵamishonale ŵanandi, kusazgapo Pedro Paez, uyo wakaŵa Mujeremani. Paez wakaŵa na nkharo yiwemi comene pa nkhani za ndyali. Ŵasambiri ŵa Yesu, kusazgapo Manoel de Almeida, Manoel Barradas, na Jerónimo Lobo, ŵakalemba nkhani zakukhwaskana na umo ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ŵakakumananga na ŵanthu ŵakwambilira. Ndipouli, buku lawo likamanyikwa yayi m'paka mu ma 1900, apo likalembeka. Mu 1622, Fumu Susenyos I yikati yaŵa themba, yikazomerezga kuti cisopa ca Katolika ciŵe cisopa ca boma mu Ethiopia. Pa nyengo yeneyiyo, ŵanthu ŵa tchalitchi la Orthodox ŵakagaluka cifukwa ca ivyo ŵakacita.[45]

Gondarine period (1632–1769)

Mu 1632, Fumu Fasilides yikamazga boma la Katolika na kuwezgerapo cisopa ca Orthodox Tewahedo. Muwuso wa Fasilides ukapangiska kuti ufumu wake ukhazikike ndipo mu 1636 wakasamuskira msumba ukuru ku Gondar. Wakacimbizga ŵa Jesuiti mwa kuwombora malo agho ŵakaŵa nagho na kuŵatuma ku Fremona. Mu nyengo ya kuwusa kwake, wakazenga nyumba yikuru ya ufumu, Fasil Ghebbi. Kweniso wakazenga vipata vinkhondi na viŵiri vya malibwe pa mlonga wa Blue Nile.

Ŵanthu ŵa mtundu wa Agaw awo ŵakakhalanga ku Lasta ŵakalutilira kugaluka. Fasilides wakaluta ku Lasta na kuwukira msumba uwu, ndipo wakamalizga nkhondo iyi, nga umo wakalongosolera James Bruce wa ku Scotland. Pakati pa 1642 na 1647, Fasilides wakayezga kukolerana na Imam Al-Mutawakkil Isma'il wa ku Yemen kuti ŵadumbiskane za nthowa yakwendamo malonda mu tawuni ya Massawa iyo yikaŵa mu mawoko gha Ŵaotomu.

Nkhongono na lumbiri lwa Gondar vikamara mu 1706 apo Iyasu I wakafwa cifukwa mafumu ghanandi ghakatemwanga umoyo wa usambazi kuluska vya ndyali. Iyasu II wakati wafwa mu 1755, Mfumukazi Mentewab wakiza na munung'una wake Ras Wolde Leul ku Gondar ndipo wakamuzgora Ras Bitwaded. Mu 1767, Ras Mikael Sehul, uyo wakaŵa muwusi wa chigaŵa cha Tigray, wakapoka charu cha Gondar na kukoma Iyoas I mu 1769, uyo wakaŵa themba pa nyengo iyo.[46]

Zemene Mesafint (1769–1889)

Pakati pa 1769 na 1855, charu cha Etiyopiya chikaŵa mu nyengo iyo ŵanthu ŵakakhalanga ŵekha. Mafumu agha ghakaŵa ŵanthu ŵakumanyikwa chomene, ndipo ŵakalongozgekanga na mafumu na ŵanthu ŵakuzirwa nga ni Ras Mikael Sehul, Ras Wolde Selassie wa ku Tigray, kweniso ŵa fuko la Yejju Oromo la Wara Sheh, nga ni Ras Gugsa wa ku Yejju. Pambere Zemene Mesafint wandambe kuwusa, Themba Iyoas I likamba kuyowoya chiyowoyero cha Oromo (Afaan Oromo).

Charu cha Ethiopia chikaŵa kutali chomene na ŵanthu ŵa ku Britain, kweni mu 1855 maufumu gha Amhara gha kumpoto kwa Ethiopia (Gondar, Gojjam, na Shewa) ghakakolerana. Tewodros II wakambiska ndondomeko ya kukolerana, kuŵika vinthu pakatikati, na kuzenga boma. Ivi vikapangiska kuti ŵamazaza ŵa vigaŵa ivi ŵaleke kuŵa na mazaza, ŵambeso kwendeska vinthu mu ufumu wawo, kweniso kuti paŵe ŵasilikari. Ivi vikapangiska kuti boma la Ethiopia liŵe na mazaza pa charu chose.

Kweni Tewodros wakasuzgika na viwawa vinandi mu ufumu wake. Ŵasilikari ŵa kumpoto kwa charu cha Oromo, ŵakugaluka ŵa mtundu wa Tigrayan, na ŵasilikari ŵa Ufumu wa Ottoman na ŵasilikari ŵa ku Eguputo awo ŵakizanga pafupi na Nyanja Yiswesi, ŵakapangiska kuti Tewodros II waleke nkhongono. Wakajikoma mu 1868 apo wakarwa nkhondo yaumaliro na ŵasilikari ŵa Britain ku Abyssinia pa Nkhondo ya Magdala. Tewodros wakati wafwa, Tekle Giyorgis II wakapharazgika kuŵa themba kweni wakatimbika ku Zulawu (21 June 1871) na Adwa (11 July 1871).

Mercha Kassai uyo wakathereska ŵasilikari ŵakamuphalira kuti ni Yohannes IV pa Janyuwale 21, 1872. Mu 1875 na 1876, ŵasilikari ŵa Ottoman/Egypt, pamoza na ŵanthu ŵanandi ŵa ku Europe na America, ŵakanjira mu Abyssinia kaŵiri kose kweni pakwamba ŵakathereskeka.

Pa ungano wa ku Boru Meda mu 1878, Yohannes wakapeleka dango lakuti Ŵasilamu ŵa ku Ethiopia ŵakwenera kuzomera Cikristu panji ŵakanizgikenge. Awo ŵakakana ŵakakomekanga nyengo yeneyiyo. Ŵanthu ŵanandi ŵakakomeka ndipo ŵanyake ŵanandi ŵakaleka minda na katundu wawo na kuchimbilira ku Harar, Bale, Arsi, Jimma, na ku Sudan wuwo. Kufuma mu 1885 m'paka 1889, Ethiopia wakajibatika ku Nkhondo ya Mahdist iyo yikaŵa na Britain, Turkey, na Egypt kwimikana na boma la Sudan. Mu 1887, Menelik II, fumu ya Shewa, yikawukira Harar pamanyuma pa kutonda nkhondo ya Chelenqo. Pa Malichi 10, 1889, Yohannes IV wakakomeka na ŵasilikari ŵa Khalifa Abdullah wa ku Sudan apo wakalongozganga ŵasilikari ŵake pa Nkhondo ya Gallabat.[47]

 
Emperor Tewodros II (r. 1855–1868) brought an end of Zemene Mesafint

From Menelik II to Adwa (1889–1913)

 
The conquests of Emperor Yohannes IV, Negus Menelik and general Ras Alula in 1879–1889

Charu cha Etiyopiya chikamba kuwusa mu nyengo ya Menelik II, uyo wakaŵa themba kufuma mu 1889 m'paka apo wakafwira mu 1913. Kufuma ku malo ghake mu chigaŵa cha Shewa, Menelik wakamba kupoka vigaŵa vya kumwera, kumafumiro gha dazi, na kumanjiliro gha dazi uko kukakhalanga ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo, Sidama, Gurage, Welayta, na ŵanthu ŵanyake. Wakacita nthena na wovwiri wa gulu la Shewan Oromo la Ras Gobana Dacche, ilo likapoka malo agho ghakaŵavya kufuma pa nkhondo ya Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi, kweniso malo ghanyake agho ghakaŵavya muwuso wa Ethiopia. Pa nyengo iyo ŵasilikari ŵa Ethiopia ŵakathereskanga ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo, ŵakawukira ŵanthu ŵa mtundu uwu. Ŵanthu ŵanyake ŵakuti ŵanthu mamiliyoni ghanandi ŵakakomeka. Kweniso ŵanthu ŵa ku Dizi na ŵa mu Ufumu wa Kaffa ŵakaŵachitira nkhaza zinandi. Menelik wakathereska ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo awo ŵakakhalanga kuwaro kwa ŵasilikari ŵake chifukwa cha kugaluka kwa mtundu uwu kwa vyaka vinandi. Mu muwuso uwu mukaŵa muwuso wa fuko la Yejju, uwo ukaŵa na Aligaz wa ku Yejju na mukuru wake Ali I wa ku Yejju. Ŵakazenga tawuni ya Debre Tabor mu chigaŵa cha Amhara, iyo yikazgoka msumba ukuru wa ufumu uwu.

Menelik II wakaŵa mwana wa Haile Melekot, Negus wa ku Shewa, na Ejegayehu Lema Adeyamo, muteŵeti wa nyumba yacifumu. Wakababikira ku Angolala mu chigaŵa cha Oromo ndipo wakakhala vyaka 12 na Shewan Oromos. Mu nyengo ya muwuso wa Menelik, mulimo wa kuzenga misewu, magesi, na masambiro ukalutilira kukura, ndipo boma likambiska msonkho. Msumba wa Finfinne ukazengekaso ndipo ukachemeka Addis Ababa; mu 1889-1891 ukazgoka msumba ukuru wa Ufumu wa Ethiopia.

 
Menelik II in Coronation Garms and Tunic after the battle of Adwa

Nangauli ŵanthu ŵanandi ŵakamususkanga, kweni Menelik II wakaŵa na mazaza pa charu chose. Mu Meyi 1889, wakalembeska phangano la wuchale na Italy. Phangano ili likayowoya kuti charu cha Italy chizomerezge kuti Ethiopia ndiyo yili na mazaza pa charu chose. Pakuwezgera, caru ca Italy cikeneranga kumupa vilwero Menelik na kumovwira pakuŵa fumu. Ŵaitaliya ŵakagwiliskira nchito nyengo iyo yikajumphapo kufuma apo phangano ili likalembekera m'paka apo boma la Italy likakolerana nalo. Nkhondo Yakwamba ya ku Italy na Ethiopia yikamara pa Nkhondo ya ku Adwa pa 1 Malichi 1896, apo ŵasilikari ŵa ku Italy ŵakathereskeka na Ŵaetiyopiya. Mu 1896, pakalembeka phangano la Addis Ababa, ilo likasintha phangano la Wuchale.

Ŵanthu pafupifupi hafu ŵakafwa na njara yikuru ya ku Ethiopia (1888-1892).[48][49]

Haile Selassie I era (1916–1974)

 
Emperor Haile Selassie I at his study in Jubilee Palace (1942)

Kukwambilira kwa vyaka vya m'ma 1900, Themba Haile Selassie (Ras Tafari) ndilo likawusa. Haile Selassie I wakababika na ŵapapi awo ŵakayowoyanga viyowoyero vitatu vya ku Ethiopia. Wakafika pa mazaza pamanyuma pakuti Lij Iyasu wakathereskeka, ndipo wakambiska kampeni ya kusinthiska vinthu mu charu chose kufuma mu 1916 apo wakapika udindo wa Ras and Regent (Inderase) kwa Empress Regnant Zewditu, ndipo wakazgoka muwusi wa Ufumu wa Ethiopia. Zewditu wakati wafwa, pa Novembala 2, 1930, iyo wakaŵa themba. Mu 1931, Haile Selassie wakapeleka dango lakwamba ku Ethiopia ilo likayananga na dango la ku Japan ilo likaŵako mu 1890.[50]

Fascist Italy occupation (1936–1941)

 
Ethiopian cavalry during the Second Italo-Ethiopian War in 1936

Nkhondo yaciŵiri ya ku Italy na Ethiopia yikananga wanangwa wa Ethiopia. Nkhondo iyi yikamba apo caru ca Italy cikapokelereka na ŵasilikari ŵa Fascist mu Okutobala 1935, ndipo pamanyuma pake caru ca Italy cikamba kuwusa caru ici (1936-1941), pamanyuma pakuti Italy yikatonda nkhondo iyi. Pa nyengo iyi, Haile Selassie wakaluta ku caru cinyake ndipo wakapempha wupu wa League of Nations mu 1935, ndipo wakayowoya nkhani iyo yikapangiska kuti waŵe wakumanyikwa pa caru cose. Pakuti ŵanthu ŵanandi ŵa ku Ethiopia ŵakakhalanga mu matawuni gha ku mizi, Italy wakakumananga na ŵanthu ŵakususka na kuŵawukira mu misumba. Haile Selassie wakacimbilira ku Fairfield House, ku Bath, England. Mussolini wakamanya kuphalira ufumu wa Italy kuti ni Etiyopiya, ndipo Themba la Italy, Vittorio Emanuele III, likamba kulamulira ufumu uwu.

Mu 1937, ŵanthu ŵa ku Italy ŵakakomeka ku Yekatit 12, ndipo pakati pa ŵanthu 1,400 na 30,000 ŵakakomeka. Ŵanthu aŵa ŵakakomeka cifukwa cakuti ŵakayezga kukoma Rodolfo Graziani, muwusi wa ku Italy ku East Africa. Ŵataliyana ŵakagwiliskira nchito vilwero vyakofya vya makemikali pakunjira mu Ethiopia. Ŵasilikari ŵa ku Italy ŵakaponya mabomba mu caru cose ca Ethiopia agho ghakaŵanga na mphepo yakucemeka mustard gas, ndipo ici cikapangiska kuti ŵasilikari ŵa ku Ethiopia ŵaleke nkhongono. Ŵasilikari ŵa ku Italy ŵakaponya pasi matani pafupifupi 300 gha gasi kweniso futi zinandi. Kugwiliskira nchito vilwero ivi kukaŵa kwananga kukuru comene.

Ŵa Italiya ŵakaŵika ndalama zinandi pa vinthu vya ku Ethiopia apo ŵakalamuliranga charu ichi. Ŵakapanga msewu wakucemeka "msewu wa ufumu" pakati pa Addis Ababa na Massaua. Ŵakazengaso misewu ya njanji ya mtunda wa makilomita ghakujumpha 900, ŵakazenga madamu na magesi, kweniso ŵakazenga makampani ghanandi gha boma na ghapadera. Boma la Italy likawuskapo wuzga, uwo ukaŵako kwa vyaka vinandi.

Pamanyuma pakuti Italy wanjira mu Nkhondo Yachiŵiri ya pa Charu Chose, ŵasilikari ŵa Ufumu wa Britain pamoza na Arbegnoch ŵakathaska Ethiopia mu nyengo ya Nkhondo ya ku East Africa mu 1941. Nkhondo ya ŵasilikari ŵa Italy yikalutilira mpaka mu 1943. Charu ichi chikaŵa pasi pa ŵasilikari ŵa Britain. Ivi vikalondezgana na kuzomerezgeka kwa ufumu wa Britain kuti charu cha Ethiopia chiŵe na mazaza ghose, kwambura wanangwa wa Britain, apo phangano la Anglo-Ethiopia likasazgikira mu Disembala 1944, nangauli vigaŵa vinyake vikalutilira kulamulirika na Britain kwa vyaka vinandi. Kuyana na phangano la mtende ilo likaŵako mu 1947, Italy yikazomera mazaza gha Ethiopia.

Pa Ogasiti 26, 1942, Haile Selassie wakafumiska dango ilo likawuskapo ŵazga. Mu vyaka vya m'ma 1900, mu Ethiopia mukaŵa ŵazga pakati pa 2 na 4 miliyoni.[51]

Post-World War II (1941–1974)

Mu 1952, Haile Selassie wakapangiska kuti charu cha Eritrea chiŵe pamoza. Mu 1962, wakawuskapo boma ili na kunjizga charu cha Eritrea.

General Mengistu (left) and Germame Neway (right) were the two perpetrators of the failed 1960 coup d'état attempt against Emperor Haile Selassie

Haile Selassie wakaŵa pafupi kuwuskika pa udindo mu 1960 mu chiŵembu cha gulu lakususkana ilo likalongozgekanga na ŵabali Germame na Mengistu Neway apo Selassie wakaŵa pa ulendo wa boma ku Brazil. Pa Ciŵiri mise, pa Disembala 13, gulu linyake likapusika ŵalaŵiliri ŵa Ufumu na ŵanthu ŵakuzirwa kuti ŵanjire mu Nyumba ya Ufumu. Zuŵa lakulondezgapo, nkhondo yikamba pakati pa ŵasilikari ŵa boma la Britain (Kebur Zebegna) na ŵakugaluka awo ŵakalongozgekanga na Jenerale Tsege na Koloneli Warqenah. Apo nkhondo iyi yikambanga, Germame na ŵasilikari ŵanyake ŵakakoma ŵanthu 15 awo ŵakaŵa mu nyumba ya Genetta Leul. Pa ŵanthu aŵa pakaŵa ŵalara ŵa boma nga ni Ras Abebe Aregai, Makonnen Habte-Wolde na Major General Mulugeta.[52]

 
London, England Emperor Haile Selassie I seated with Queen Elizabeth II in 1954 while on an official state visit

Nkhondo iyi yikati yamara, Mubali Tsege wakakomeka, Col. Warqenah wakajikoma, ndipo ŵabali Mengistu na Germame Neway ŵakaŵa pafupi na Mojo pa Disembala 24. Nkhondo iyi yikaŵa yakofya comene kwa Haile Selassie m'paka apo kukacitikira Nkhondo ya ku Ethiopia mu 1974. Mu 1963, Haile Selassie wakawovwira chomene pakukhazikiska wupu wakuchemeka Organisation of African Unity (OAU).

Ŵanthu mu Ethiopia ŵakasuska Haile Selassie cifukwa ca suzgo la mafuta ilo likacitika pa caru cose mu 1973. Mtengo wapachanya wa mafuta ukapangiska kuti ŵadokotala na ŵasambizgi ŵambe kunjira mu sitiroko pa Febuluwale 18, 1974, ndipo ŵana ŵa sukulu na ŵantchito mu Addis Ababa ŵakamba kulongora kuti ŵakususka boma pa Febuluwale 20, 1974. Ivi vikapangiska kuti paŵe njara ya vyakurya, kusuzgika pa nkhani ya muwuso, nkhondo za pa mphaka, kweniso ŵanthu ŵanandi ŵakakondwa yayi na vinthu ivyo vikachitika. Boma la Aklilu Habte-Wold likathereskeka, ndipo boma liphya likapangika ndipo Endelkachew Makonnen wakaŵa nduna yikuru.[53]

The Derg era (1974–1991)

 
The Ethiopian People's Revolutionary Party (EPRP) clashed with the Derg during the Red Terror

Ufumu wa Haile Selassie ukamara pa Seputembala 12, 1974, apo wakathereskeka na Derg, komiti ya ŵasilikari na ŵapolisi iyo yikalongozgekanga na Aman Andom. Pamanyuma pa kukomeka kwa ŵalara ŵa boma na ŵasilikari ŵakwambilira 60 kusazgapo Aman mu Novembala 1974, wupu uphya wa Provisional Military Administrative Council uwo sono ukulongozgeka na Jenerale Tafari Benti ukalekeska muwuso wa ufumu mu Malichi 1975 ndipo ukakhazikiska Ethiopia kuŵa boma la Marxist-Leninist ilo likaŵa chipani chakulongozga mu boma la nyengo yeneyiyo. Kuwuskapo muwuso wa ŵasilikari, kusazgirako luso lwa kuŵazga na kulemba, kuzengaso charu, na kunozga malo ghanandi, kusazgapo kusamukira ku malo ghanyake na kuzgoka mizi kufuma ku vigaŵa vya mapiri vya Ethiopia, ndivyo vikaŵa vyakukhumbikwa chomene.

Pamanyuma pa kulimbana kwa mukati uko kukapangiska kuti Tafari Benti uyo wakaŵa mulongozgi wa chipani ichi na ŵanthu ŵanyake awo ŵakamukhozganga ŵakomeke mu Febuluwale 1977, kweniso Atnafu Abate uyo wakaŵa wachiŵiri wa mulongozgi wa chipani ichi mu Novembala 1977, Mengistu Halie Mariam ndiyo wakaŵa mulongozgi wa chipani ichi.

Pa nyengo iyi, boma la Derg likawuskapo ŵanthu ŵanandi, kukaŵa chilangalanga, kweniso ŵanthu ŵanandi ŵakachimbira kwawo. Mu 1977, Somalia, iyo pakwamba yikapokeranga wovwiri na vilwero kufuma ku USSR, yikawukira Ethiopia mu Nkhondo ya Ogaden, na kupoka cigaŵa ca Ogaden. Ethiopia wakaweleramo mu caru ici pamanyuma pakuti wambira kupokera wovwiri ukuru wa ŵasilikari kufuma ku vyaru vya Soviet Union, Cuba, South Yemen, East Germany, na North Korea. Pa ŵasilikari aŵa pakaŵa ŵasilikari 15,000 ŵa ku Cuba.[54][55]

 
Mulongozgi wa Ethiopia Mengistu Haile Mariam (kumazere) pamoza na ŵa Derg ŵanyake Tafari Benti (pakati) na Atnafu Abate (kumalyero). Mengistu wakakomeka ku Ethiopia cifukwa ca milandu iyo wakacita mu nyengo ya boma lake, iyo yikakoma ŵanthu 500,000; wakakhala mu caru ca Zimbabwe mu 2018.[56]

Mu 1976-78, ŵanthu ŵakukwana 500,000 ŵakakomeka cifukwa ca wofipa, kampeni ya nkhaza ya Derg kwimikana na magulu ghakupambanapambana gha ŵakususka, comenecomene Marxist-Leninist Ethiopian People's Revolutionary Party (EPRP). Chitenthe ciŵisi cikacitika cifukwa ca ivyo Derg wakacema kuti 'Citenthe Cituŵa,' cinthu ico cikaŵa na nkhaza zinandi, kukoma ŵanthu, na kukoma ŵanthu. Mu 1987, Derg wakajilekeska yekha na kukhazikiska People's Democratic Republic of Ethiopia (PDRE) pamanyuma pa kukhazikiska Constitution ya 1987 ya Ethiopia yakuyana na Constitution ya 1977 ya Soviet Union na malango ghakusintha.

Njara iyo yikacitika mu Ethiopia mu 1983-85 yikasuzga ŵanthu pafupifupi 8 miliyoni, ndipo ŵanthu 1 miliyoni ŵakafwa. Ŵanthu ŵakamba kugalukira boma, chomenechomene kumpoto kwa Eritrea na Tigray. Gulu la Tigray People's Liberation Front (TPLF) likasazgikana na magulu ghanyake ghakwimikana na boma mu 1989, ndipo likapangiska gulu lakuchemeka Ethiopian People's Revolutionary Democratic Front (EPRDF).

Pa nyengo yeneyiyo, mu nyengo ya Mikhail Gorbachev, Soviet Union yikamba kuwelera nyuma kufuma ku kuzenga cikomyunizimu ca pa caru cose kuya ku visambizgo vya glasnost na perestroika, ndipo ici cikapangiska kuti wovwiri wa vyaru vya Socialist Bloc ku Ethiopia ukhale ucoko comene. Ici cikapangiska kuti paŵe masuzgo ghanyake gha vya cuma ndiposo kuti ŵasilikari ŵathere cifukwa cakuti ŵasilikari ŵa ku mpoto ŵakamba kuwukira. Kuwa kwa Marxism-Leninism mu vyaru vinyake, ndiposo ku Eastern Europe mu nyengo ya kusintha kwa vinthu mu 1989, kukakolerana na umo Soviet Union yikamazgira wovwiri ku Ethiopia mu 1990. Kuti ŵanthu ŵa mitundu yose ŵamuteŵetere, Mengistu wakakhumbanga kuti vinthu viŵe makora mu caru na kumazga muwuso wa chipani cimoza. Kweni pakaŵa kuti pajumpha nyengo kuti boma lake lipone.

Mu Meyi 1991, ŵasilikari ŵa EPRDF ŵakaluta ku Addis Ababa, ndipo Soviet Union yikatondeka kuponoska boma. Mengistu wakacimbira mu caru ici ndipo wakapika wanangwa wa kuwelera ku Zimbabwe, uko wachali kukhala.

Mu 2006, Khoti Likuru la ku Addis Ababa, ku Ethiopia, likati lazenga mulandu uwu vyaka 12, likasanga Mengistu na mulandu wa kukoma ŵanthu. Ŵalongozgi ŵanandi ŵa boma lake nawo ŵakasangika na mulandu wa nkhondo. Mengistu na ŵanji awo ŵakacimbira mu caru ŵakeruzgika na kweruzgika kwambura kuŵapo. Ŵalaraŵalara ŵanandi ŵa boma ŵakapika cilango ca nyifwa, ndipo ŵanji ŵanandi ŵakakhala mu jere vilimika 20 pambere ŵandagowokereke cilango ca umoyo wawo wose.[57][58][59][60]

Federal Democratic Republic (1991–present)

Mu Julayi 1991, EPRDF yikacemera ungano wa vyaru vyose kuti uŵike boma lakwendera lumoza la Ethiopia ilo likaŵa na ŵanthu 87. Mu Juni 1992, gulu la Oromo Liberation Front likafumamo mu boma; mu Malichi 1993, ŵanthu ŵa Southern Ethiopia Peoples' Democratic Coalition nawo ŵakafumamo mu boma. Mu Epulero 1993, charu cha Eritrea chikapokera wanangwa kufuma ku Ethiopia. Mu 1994, ŵakalemba dango liphya ilo likapangiska kuti paŵe nyumba za malango ziŵiri na makhoti.[61]

 
Former Prime Minister Meles Zenawi at the 2012 World Economic Forum annual meeting

Chisankho chakwamba cha vyaru vinandi chikachitika mu Meyi 1995, ndipo chipani cha EPRDF ndicho chikapambana. Mulongozgi wa boma la nyengo yachilendo, Meles Zenawi, ndiyo wakaŵa nduna yikuru yakwamba ya boma la Ethiopia, ndipo Negasso Gidada ndiyo wakaŵa mulongozgi wa boma ili. Mu Dango la ku Ethiopia ilo likapelekeka mu 1995, EPRDF yikapokelera waka yayi layizgo la Soviet la Derg lakuti ŵanthu ŵa mitundu yakujumpha 80 ŵa mu charu ichi ŵaŵe na wanangwa wa kusama. Mu nthowa iyi, mtundu wa Ethiopia ukaŵa na boma ilo likaŵa na vigaŵa vya ŵanthu.

Mu Meyi 1998, pa mphindano iyo yikaŵa pakati pa Eritrea na Ethiopia, pakawuka Nkhondo ya ku Eritrea na Ethiopia. Nkhondo iyi yikamara mu Juni 2000. Ici cikakhwaska comene cuma ca Ethiopia, kweni cikakhozga muwuso wa boma.

Chisankho chachitatu cha chipani cha Ethiopia pa 15 Meyi 2005 chikaŵa chakususkana chomene, ndipo magulu ghanandi ghakwimikana nagho ghakati pakaŵa upusikizgi. Nangauli wupu wa Carter Center ukazomerezga ivyo vikachitika pambere maungano ghandambe, kweni ukakondwa yayi na ivyo vikachitika pamanyuma pa maungano. Awo ŵakulaŵilira ivyo vikuchitika pa mavoti mu vyaru vya Europe ŵakayowoya kuti boma likovwira pa kampeni ya EPRDF, kweniso kuti pakaŵa vinthu vinyake ivyo vikachitika mwambura kwenelera pakuŵerenga mavoti na kufumiska mavoti. Maphwando a chipani chakususkana nagho ghakasanga vithuzithuzi vyakujumpha 200 mu Nyumba ya Malamulo, pakuyaniska na vithuzithuzi 12 pera mu 2000 apo pakaŵa mavoti. Nangauli ŵalongozgi ŵanandi ŵa chipani cha CUD ŵakakana kukhala mu nyumba ya malango, kweni ŵakakakika cifukwa ca kususka vivulupi ivyo vikacitika. Wupu wa Amnesty International ukaŵawona kuti ni "ŵakayidi ŵa njuŵi" ndipo pamasinda ŵakaŵafumiska.

Wupu wakukolerana wa vyaru vyakususka boma na ŵanthu ŵanyake ukapangika mu 2009 kuti ufumiske boma la EPRDF mu mavoti gha 2010. Chipani cha Meles, icho chili na mazaza kwambira mu 1991, chikapharazga manifesto yake ya mapeji 65 mu Addis Ababa pa 10 Okutobala 2009. Chipani chakususka chikapokera mavoti ghanandi mu Addis Ababa, kweni EPRDF yikayimiska kupenda mavoti kwa mazuŵa ghanandi. Pamanyuma pake, likapoka mazaza pa maungano agha, uku likuyuzgika na milandu ya upusikizgi.

Mu 2011, mu chigaŵa cha kumafumiro gha dazi kwa Africa mukaŵa chilangalanga chikuru chomene mu vyaka 60. Vinthu vikamba kwenda makora yayi chifukwa cha chilangalanga m'paka mu 2012, ndipo boma la Japan likagwiliskira ntchito nthowa zakovwira ŵanthu kuti ŵalutilire kuŵa na umoyo uwemi.[62]

 
Former Prime Minister of Ethiopia Hailemariam Desalegn meeting with former US Deputy Secretary of Defense Ash Carter in Addis Ababa.

Meles wakafwa pa 20 August 2012 ku Brussels, uko wakalerekanga nthenda yambura kumanyikwa. Mubali Hailemariam Desalegn, uyo wakaŵa wachiŵiri kwa nduna yikuru, wakasankhika kuŵa nduna yikuru m'paka pa chisankho cha mu 2015, ndipo wakalutilira kuŵa nduna yikuru.

Pa Ogasiti 5, 2016, ŵanthu ŵanandi ŵakamba kususka ivyo boma likachita. Ŵanthu aŵa ŵakakhumbanga kuti ŵaleke kuswa wanangwa wa ŵanthu, kufwatura ŵakayidi ŵa ndyali, kugaŵira makora usambazi uwo ukasangika chifukwa cha kukura kwa chuma kwa vyaka 10, kweniso kuti chigaŵa cha Wolqayt chiwelere ku chigaŵa cha Amhara. Vinthu ivi vikaŵa vyakofya chomene pa ŵanthu awo ŵakasuskanga mu vigaŵa vya ku Africa kufuma apo boma la Ethiopia likakoma ŵanthu 75 pa nyengo ya viphikiro mu chigaŵa cha Oromia mu Novembala na Disembala 2015. Pa 6 Okutobala, 2016, boma la Ethiopia likapharazga kuti kuli suzgo. Mu Ogasiti 2017, boma likawuskapo dango la vyakofya.

Pa 16 February, 2018, boma la Ethiopia likapharazga nyengo ya suzgo ya myezi sikisi pa charu chose pamanyuma pa kufumiska nduna yikuru Hailemariam Desalegn. Hailemariam ni fumu yakwamba mu mbiri ya Ethiopia ya mazuŵa ghano kufumapo; ŵalongozgi ŵakwambilira ŵali kufwa panji kuwuskika. Iyo wakati wakukhumba kuti vinthu visinthe.

Abiy Ahmed and the Prosperity Party (2018–present)

 
Prime Minister Abiy Ahmed receiving the Nobel Peace Prize in Oslo in 2019

Nduna yikuru yiphya yikaŵa Abiy Ahmed, uyo wakaluta ku Eritrea mu 2018, ndipo wakamalizga nkhondo pakati pa vyaru viŵiri ivi. Chifukwa cha kuyezgayezga kwake kumazga nkhondo ya vyaka 20 pakati pa Ethiopia na Eritrea, Abiy Ahmed wakapokera chawanangwa cha Nobel cha mtende mu 2019. Pamanyuma pa kuwusa mu Epulero 2018, Abiy, wa vyaka 46, wakafwatura ŵakayidi ŵa ndyali, wakalayizga kuti mu 2019 paŵenge mavoti ghakwenelera ndipo wakapharazga vyakusintha pa vyachuma. Pa 6 June 2019, mawebusayiti ghose agho ghakaŵa kuti ghakaŵa pasi pa censure ghakazgoreka, ndipo ŵakayidi ŵa ndyali ŵakujumpha 13,000 ŵakafwatulika.[63][64][65][66]

Nkhondo ya mitundu yikasazgikira cifukwa ca masuzgo gha ndyali. Pakaŵa nkhondo pakati pa mtundu wa Oromo, uwo ni fuko likuru chomene mu charu ichi, na fuko la Somalia. Kuyambira mu 2019, mu nkhondo ya Metekel, nkhondo mu chigawo cha Metekel cha chigawo cha Benishangul-Gumuz ku Ethiopia zikunenedwa kuti zikuphatikizapo zigawenga kuchokera ku anthu a Gumuz motsutsana ndi Amhara ndi Agaws. Mu Malichi 2020, mulongozgi wa gulu la Amhara lakuchemeka Fano, Solomon Atanaw, wakayowoya kuti ŵafumengepo yayi vilwero m'paka apo chigaŵa cha Metekel na vigaŵa vya Welkait na Raya mu chigaŵa cha Tigray viwelerenge ku chigaŵa cha Amhara. Mu mwezi wa Seputembala 2018, ŵanthu 23 ŵakakomeka pa nkhaza za ŵanthu ŵachoko waka mu chigaŵa cha Oromia kufupi na Addis Ababa, msumba ukuru wa Ethiopia. Ŵanthu 35 ŵakakomeka pamanyuma mu Addis Ababa na mu chigaŵa chakuzingilizga cha Oromia pa nyengo ya viwawa ivyo ŵanandi ŵakawonanga kuti boma likuchitapo kanthu yayi pa nkhaza izi. Ŵanyake ŵakakomeka na ŵapolisi..[67]

 
Map illustrating the Ethiopian civil conflict as of 2022; included are al-Shabaab attacks, the Tigray War zone, and the redeployment of federal troops from the southeast to the north.

Pa 22 June 2019, magulu gha ŵasilikari ŵa chigaŵa ichi ŵakayezga kutimbanizga boma la chigaŵa ichi, ndipo mu nyengo iyi, pulezidenti wa chigaŵa cha Amhara, Ambachew Mekonnen, wakakomeka. Mulinda wa boma uyo wakaŵa ku chigaŵa cha ŵasilikari ŵakususka boma wakakoma Jenerale Se'are Mekonnen   Mukuru wa ŵasilikari ŵa Ethiopia National Defense Force    kweniso movwiri wake, Major General Gizae Aberra. Ofesi ya Prime Minister yikaphalira Brigadier General Asaminew Tsige, mulongozgi wa mawupu ghakuvikilira chigaŵa cha Amhara, kuti ndiyo wakalongozganga chiŵembu ichi, ndipo Tsige wakakomeka na ŵapolisi kufupi na Bahir Dar pa 24 June.

Gulu la Fano ni gulu la ŵawukirano la Amhara mu Ethiopia, ilo likuwoneka nga ni gulu lakususka panji gulu la ŵasilikari. Mgwirizano pakati pa Fano na Qeerroo, mtundu wawo wa Oromo, ukagwira ntchito yayikulu pakubweretsa kusintha kwa ndale ndi kayendetsedwe kogwirizana ndi utsogoleri wa Abiy Ahmed. Mu nyengo ya Nkhondo ya Tigray, Fano wakawovwira ŵasilikari ŵa boma na ŵa chigaŵa kukarwa na ŵakugaluka awo ŵakaŵa ku chigaŵa cha Tigray People's Liberation Front panji TPLF. Mabungwe a Fano akuimbidwa mlandu wogwira nawo ntchito yakupha anthu, kuphatikiza 58 ya anthu a Qemant ku Metemma pa 10-11 Januware 2019, komanso zochita zankhondo ku Humera mu Novembala 2020.[68]

 
Territorial control as of March 2023:
(For a more detailed, up-to-date, interactive map, see here).
Pro-federal government troops
  Ethiopian federal government and regional allies
Anti-federal government rebels

Chiwonetsero cha chionetsero chinabuka ku Ethiopia pambuyo pa kuphedwa kwa woimba wa Oromo Hachalu Hundessa pa 29 June 2020, zomwe zidapangitsa kuti anthu osachepera 239 aphedwe.

Boma la feduro, pasi pa chipani cha Prosperity Party, likapempha kuti National Election Board ya Ethiopia yisinthe mavoti gha 2020 chifukwa cha umoyo na chivikiliro chifukwa cha COVID-19. Pa nyengo iyi pakaŵavya deti ilo likayowoyekerathu kuti mavoti ghaŵengepo, kweni boma likati para katemera wa COVID-19 wafika, mavoti ghaŵengepo. Chipani cha Tigrayan, cha TPLF, chikakanira kuti mavoti ghalekeske ndipo, apo pempho lawo ku boma la federal kuti mavoti ghachitike likakanika, TPLF yikalutizga mavoti pa 9 September 2020. Ŵakacitanga vinthu pamoza na magulu ghakwimikana na boma mu vigaŵa vyawo ndipo ŵakaŵapo na ŵalongozgi ŵa vyaru vinyake. Ŵanthu ŵakujumpha 2.7 miliyoni ŵakavota.

Ubwezi pakati pa boma la federal na boma la chigaŵa cha Tigray ukasuzga chomene pamanyuma pa chisankho, ndipo pa 4 November 2020, Abiy wakayamba nkhondo ya nkhondo mu chigaŵa cha Tigray pakuzgora ku vilwero vya ŵasilikari awo ŵakakhalanga mwenemumo, ivyo vikapangiska kuti ŵanthu ŵanandi ŵachimbire ku Sudan na kwamba nkhondo ya Tigray. Pa Novembala 9, 2020, ŵanthu ŵakujumpha 600 ŵakakomeka mu tawuni ya Mai Kadra. Mu Epulero 2021, Eritrea yikati ŵasilikari ŵake ŵakurwa nkhondo mu Ethiopia. Kufika mu Malichi 2022, ŵanthu 500,000 ŵakafwa chifukwa cha vivulupi na njara mu Nkhondo ya Tigray, ndipo ŵanyake ŵakuti chiŵelengero ichi chikukwana 700,000-800,000 paumaliro wa 2022. Pamanyuma pa kufumiska malango ghanandi gha mtende na kuwoneseska kuti vinthu vyendenge makora, Ethiopia na ŵasilikari ŵa Tigrayan ŵakazomerezga kuti nkhondo yimare pa Novembala 2, 2022; kweni pakuti Eritrea yikaŵa chigaŵa cha phangano ili yayi, malo ghawo ghakaŵa ghambura kupulikikwa.[69]

Boma na ndale

 
House of People's Representatives is the lower house of the Ethiopian Federal Parliamentary Assembly

Charu cha Ethiopia chili na boma laparamende, ndipo nduna yikuru ndiyo ni mutu wa boma. Boma ndilo lili na mazaza ghakulongozga ndipo boma na nyumba ziŵiri za boma ndizo zili na mazaza ghakulongozga. Nyumba ya Federation ni nyumba yakudumura ya wupu wakulongozga wa vyalo viŵiri na vithuzithuzi 108, ndipo nyumba yakudumura ni Nyumba ya Wimiliri ya Ŵanthu (HoPR) na vithuzi 547. Nyumba ya Federation yikusankhika na maboma gha vigaŵa, apo ŵimiliri ŵa HoPR ŵakusankhika mwakudunjika.

Makhoti gha ku Ethiopia ghali na makhoti ghaŵiri: makhoti gha boma na gha boma. Dango la FDRE likapeleka mazaza ku Khoti Likuru Chomene ilo likwenera kuwuskapo na kuwona ivyo makhoti ghanyake gha boma ghachita. Kweniso, Khoti Likuru Chomene lingeruzga milandu mu vigaŵa vinkhondi mu vigaŵa vyose vya boma panji "mu vigaŵa ivyo vili pasi pake" usange likuwona kuti "ntchakukhumbikwa kuti urunji ufiskike makora".[70][71]

Phangano la Wupu Wakulongozga likapeleka fundo zitatu: malango, vyaru na malo agho khoti likweruzgirenge.

Kuyana na ndime 78 mu Dango la 1994, wupu wa vyeruzgo ngwakujiyimira wekha pa nkhani ya malango. Kuti ivi vicitike, ŵalara ŵa boma ŵakwimika mulaŵiliri wa khoti lakulongozga. Para munthu wasankhika, wupu wakulongozga ulije mazaza ghakuwuskirapo. Ŵeruzgi ŵanyake ŵakusoleka na Federal Judicial Administration Council (FJAC) mwakuyana na fundo zakupulikikwa makora ndiposo ulongozgi wa nduna yikuru. Mu vigaŵa vyose, ŵeruzgi ŵangafumiskika yayi pa udindo wawo pekha usange ŵafumapo, ŵaswa malango gha ndyali, ŵakukolerana yayi, panji ŵakutondeka kuchita makora milimo yawo chifukwa cha ulwari. Ŵalara ŵa boma ndiwo ŵakuzomerezga kuti ŵeruzgi ŵa boma ŵafumiskike mu maofesi ghawo. Mu 2015, lipoti la Freedom House likati fundo iyi njautesi.

Mwakuyana na Democracy Index iyo yikalembeka na Economist Intelligence Unit ku United Kingdom kuumaliro wa 2010, Ethiopia ni "maufumu ghakutemwera ŵanthu", ndipo ni charu cha 118 pa vyaru 167. Charu cha Ethiopia chikakhira pa malo 13 kufuma mu 2008, ndipo lipoti la mu 2010 likati boma likakanizga ŵanthu awo ŵakususka boma, ŵapharazgi, na wupu wa ŵanthu wose pambere ŵandalute ku mavoti mu 2010.[72]

Kwendeska boma

Mu nyengo ya boma la ku Ethiopia, ndyali za mu charu ichi zikasintha chomene. Mazuŵa ghano, chuma chake chikwendera fundo zakupambanapambana.

Mu Juni 1994, pakaŵa maungano ghakwamba gha vyaru 547. Ungano uwu ukazomera dango la fuko la Ethiopia mu Disembala 1994. Mu Meyi na Juni 1995, ku Ethiopia kukachitika maungano gha boma na gha chigaŵa. Maphwando ambiri a chipani chotsutsa anasankha kulekerera chisankhochi. Chipani cha Ethiopian People's Revolutionary Democratic Front (EPRDF) chikatonda chomene. Ŵalongozgi ŵa vyaru na ŵaboma ŵanyake ŵakaghanaghana kuti ŵa chipani cha visopa vinyake mphanyi ŵakanjilirapo. Boma lakwamba la Ethiopia ilo likalongozgeka na dango liphya likakhazikiskika mu Ogasiti 1995. Boma la Prime Minister Meles Zenawi ilo likalongozgekanga na EPRDF likakhozga fundo ya federalism ya mafuko, ndipo likapeleka mazaza ghakuru ku maboma gha vigaŵa. Mazuŵa ghano, mu Ethiopia muli vigaŵa 11 ivyo vikujiyimira vyekha. Mu nyengo ya maboma agho ghakaŵako kale, wanangwa wa ŵanthu, kusazgapo wanangwa wa kupharazga, ukaŵa na mphaka.

Ŵanthu ŵakaŵavya mwaŵi wa kuŵazga nkhani zinyake padera pa nyuzipepara za boma. Kwambira waka pa nyengo ya maungano gha mu 2005, ŵapharazgi 18 awo ŵakalemba nkhani zakususka boma ŵakakakika chifukwa cha kusopa vikozgo. Boma likagwiliskiranga ntchito malango ghakukhwaskana na kusesa kuti liwofye ŵanthu awo ŵakasuskanga ivyo likakhumbanga.

Boma la Meles likasankhika mu 2000 mu mavoti ghakwamba gha vyaru vinandi; kweni, mavoti agha ghakasuskika comene na ŵalaŵiliri ŵa vyaru na vyaru vinyake. Gulu la EPRDF nalo likathereska pa chisankho cha 2005 ndipo Meles wakawelera ku mazaza. Nangauli ŵanthu ŵanandi ŵakazomera kuti paŵe mavoti, kweni ŵakususka na awo ŵakulaŵilira vinthu mu vyaru vya ku Europe na vyaru vinyake ŵakayowoya kuti mavoti agha ghakaŵa ghambura kukolerana na malango gha pa caru cose ghakukhwaskana na mavoti ghakwenelera ndiposo ghakufwatuka. Wapolisi wa ku Ethiopia wapha ŵanthu ŵakukwana 193, comenecomene mu msumba wa Addis Ababa, mu nkhaza izo zikacitika pamanyuma pa mavoti gha mu Meyi 2005.[73]

 
Former Foreign Minister of Ethiopia Tedros Adhanom with former U.S. Secretary of State John Kerry

Boma likambaso kuyuzga ŵanthu mu vigaŵa; mu chigaŵa cha Oromia, boma likagwiliskira ntchito nthambuzgo, kukaka ŵanthu na nthowa zinyake kuti liŵaleke kuyowoyapo na ŵanthu awo ŵakasuskanga chisankho, chomenechomene awo ŵakakolerananga na chipani cha Oromo National Congress (ONC). Boma likulimbana na ŵakugaluka mu chigaŵa cha Ogaden kwamba mu 2007. Chipani chikuru chomene mu 2005 chikaŵa cha Coalition for Unity and Democracy (CUD). Pamanyuma pa kugaŵikana kwa mukati, ŵalongozgi ŵanandi ŵa chipani cha CUD ŵakambiska chipani chiphya cha Unity for Democracy and Justice chakulongozgeka na Mweruzgi Birtukan Mideksa. Birtukan Mideksa, wa mtundu wa Oromo, ni mwanakazi wakwamba kulongozga chipani mu Ethiopia.

Mu chaka cha 2008, maboma ghankhondi ghakwimikana nagho ghakaŵa United for Democracy and Justice (Unity for Democracy and Justice) yakulongozgeka na Judge Birtukan Mideksa, United Ethiopian Democratic Forces (United Ethiopian Democratic Forces) yakulongozgeka na Beyene Petros, Oromo Federalist Democratic Movement (Oromo Federalist Democratic Movement) yakulongozgeka na Bulcha Demeksa, Oromo People's Congress (Oromo People's Congress) yakulongozgeka na Merera Gudina, na United Ethiopian Democratic Party (Medhin Party) yakulongozgeka na Lidetu Ayalew. Pambuyo pa chisankho cha 2015, Ethiopia yataya MP yake yokhayo yotsutsa; pofika 2015 kunalibe aphungu otsutsa mu nyumba yamalamulo ya Ethiopia.[74]

Ubale na vyaru vinyake

 
Ethiopian Prime Minister Abiy Ahmed with Israeli President Reuven Rivlin in May 2018

Kwambira ku Punt, Etiyopiya ni caru ico cikaguliskanga comene vinthu nga ni golide, mino gha zovu, vinyama vyakupambanapambana, na vyakununkhira. Ŵanandi awo ŵakulemba mdauko ŵakaghanaghana kuti vinthu vikamba kwenda makora pakati pa Ethiopia na ufumu wa Themba Tewodros II. Kufuma nyengo yira, vyaru ivi vikawonekanga kuti ni vyambura ntchito m'paka apo Suez Canal yikajulikira cifukwa ca Nkhondo ya Mahdist.[75]

 
Ethiopian Prime Minister Abiy Ahmed with the President of Italy Sergio Mattarella

Mazuŵa ghano, Ethiopia wali na ubwezi wakukhora na vyaru nga ni China, Israel, Mexico, Turkey, na India. Ubwezi na Sudan na Egypt uli pa mphindano chifukwa cha ntchito ya Grand Ethiopian Renaissance Dam iyo yikakwera mu 2020. Nangauli vyaru vinkhondi na cimoza (Ethiopia, Kenya, Uganda, Rwanda, Burundi, na Tanzania) vikasaina Nile Basin Initiative mu 2010, kweni Eguputo na Sudan ŵakakana phangano la kugaŵikana maji cifukwa ca kuchepeskeka kwa maji mu Nile Basin. Mu 2020, Prime Minister Abiy Ahmed wakachenjezga kuti "Palije nkhongono izo zingalekeska Ethiopia kuzenga damu. Usange tingakhumbikwira kuluta ku nkhondo, tinganozga ŵanthu mamiliyoni ghanandi". Ethiopia ni munyake wa Global War on Terrorism and African Growth and Opportunity Act (AGOA). Ku United States. Purezidenti wakale Barack Obama ndiye anali woyamba kugwira ntchito kukachezera Ethiopia mu Julayi 2015, pomwe amalankhula ku African Union, adawunikira kulimbana ndi uchigawenga wachisilamu. Ŵanthu ŵa ku Ethiopia ŵakuluta ku vyaru vya ku Europe, comenecomene ku Italy, Saudi Arabia, United Kingdom, Canada, Sweden, na Australia. Ku Ethiopia kuli Ŵayuda pafupifupi 155,300 awo ŵali kusamira ku Israel. Ŵakucemeka kuti Beta Israel. Charu cha Ethiopia nchimoza mwa vyaru ivyo vili mu Gulu la 24 (G-24), gulu la vyaru vyambura kukolerana na G77. Mu 1963, wupu wa African Unity (OAU) uwo pamasinda ukachemeka kuti African Union, ukapangika mu Addis Ababa. Kweniso ni munthazi wa wupu wa Pan African Chamber of Commerce and Industry, United Nations Economic Commission for Africa, African Standby Force na mawupu ghanandi gha pa caru cose agho ghakuwona vya Africa.

Ethiopia njimoza mwa vyaru vya mu Africa ndipo yikaŵa yumoza wa ŵimiliri ŵa wupu wa League of Nations (uno ni United Nations) kwamba waka mu 1923. Ntchito za UN mu Ethiopia ni za wovwiri wa ŵanthu na vya kuzenga. Mwaciyelezgero, gulu la UNCT ku Ethiopia lili na ŵimiliri ŵa mawupu 28 gha UN. Maofesi ghanyake gha wupu uwu ghakukolerana na wupu wa United Nations Economic Commission for Africa na African Union. Wupu wa UN ukuŵika mtima pa vinthu vyose vya mu Ethiopia, ukupeleka vilato viŵiri: Vilato vya Kukula kwa Vinthu Vyakukhalilira (SDGs) na vya Kukula kwa Charu. Ivi vikusazgapo kulimbana na ukavu, kukura kwa cuma, kusintha kwa nyengo, masambiro na wovwiri wa munkhwala, kusazgirako nchito na kuvikilira cilengiwa.[76]

Ŵankhondo

 
Ŵasilikari ŵa Ethiopia National Defense Force pa chiphikiro ku Baidoa, Somalia pakukumbuka umo Ethiopia wali kunjilira mu gulu la African Union pa 22 January 2014

Ŵasilikari ŵa ku Etiyopiya ŵakamba kuwusa mu nyengo yakale chomene. Cifukwa cakuti Ethiopia wali pakati pa vyaru vya ku Middle East na Africa, kwa nyengo yitali wakhala pakati pa vyaru vya kumafumiro gha dazi na vya kumanjiliro gha dazi. Mu 1579, Ufumu wa Ottoman ukayezga kusazgikira kufuma ku malo gha mumphepete mwa nyanja ku Massawa. Ŵasilikari ŵa Ufumu wa Etiyopiya ŵakathereska Ŵaeguputo mu 1876 ku Gura. Nkhondo ya ku Adwa ndiyo yikumanyikwa comene cifukwa cakuti ŵasilikari ŵa Ethiopia ŵakathereska ŵalwani ŵawo. Chikawovwira kuti Etiyopiya walutilire kuŵa charu chakujiyimira. Nkhondo iyi yikacitika pa 1 Malichi 1896 pafupi na tawuni ya Adwa.

Ŵasilikari ŵa Etiyopiya ŵakamba kuzgoka ŵaphya mu nyengo ya Tafari Mekonnen, uyo pamasinda wakaŵa Themba Haile Selassie I. Mu 1917, wakapanga gulu la ŵasilikari ŵakuvikilira ŵanthu ŵa Ufumu, la Kebur Zabagna. Gulu la ŵasilikari aŵa likasambizgika pa sukulu ya ŵasilikari ya ku France ku Saint-Cyr.

Gulu la ŵasilikari ŵa Ethiopia ilo likalongozgekanga na Kagnew Battalion, likachitako nkhondo ya ku Korea kwambira mu 1950. Mabuku ghanyake ghakayowoya kuti ŵasilikari ŵa Ethiopia ŵakakhalako vyaka 15, kweni ghanyake ghakuti ŵakafumapo mu 1975, nga ni gulu la UN. Gulu ili likaŵa na ŵasilikari 6,037 pa nyengo ya nkhondo.[77]

 
Ethiopian Kebur Zabagna soldiers seen at Korean war siding with South Korea against North Korean and communist backed forces in 1953

Wupu wakuvikilira chalo cha Ethiopia (Ethiopian National Defence Force) ni wupu wakuvikilira chalo cha Ethiopia. Wupu wa ENDF uli na magulu ghaŵiri: Wupu wa Ethiopian Ground Forces na wa Ethiopian Air Force. Kufuma waka mu 1996, charu cha Ethiopia icho chilije nyanja, chilije ŵasilikari ŵa nkhondo, kweni mu 2018 Prime Minister Abiy Ahmed wakayowoya pa TV ya boma kuti: "Tili kuzenga ŵasilikari ŵankhongono chomene ŵa pasi na ŵa mu mlengalenga mu Africa... tikwenera kuzenga ŵasilikari ŵithu ŵa nkhondo munthazi".[78]

Malango

Ndondomeko ya chalo yikuphalira ŵapolisi ŵa boma la Ethiopia (EFP). Wupu uwu ndiwo ukuvikilira umoyo wa ŵanthu pa charu chose. Wapolisi wa boma wakapangika mu chaka cha 1995, ndipo wapolisi wa boma wakwendeskeka na kazembe wa boma kufuma mu Okutobala 2000; kazembe wa boma wakupeleka lipoti ku Unduna wa vya Mtende, kweni wakasinthika pamanyuma pa kusintha kwa ndyali mu chaka cha 2018, ndipo wakuluta ku nyumba ya malango. Mu vyaka vyakumasinda, ŵapolisi ŵa boma ndiwo ŵakapharazganga mwakudunjika. Kweniso, ŵapolisi ŵa boma ŵali na wanangwa wa kuphalira ŵapolisi ŵa vigaŵa kuti ŵaŵawovwire. Gulu la ŵasilikari ŵakujiyimira pawekha ŵakuvikilira ŵanthu.

Mazuŵa ghano, kupeleka vimbundi nchinthu cakuzirwa comene, comenecomene ŵapolisi ŵa msewu. Mu vyaka vyasonosono apa, ŵapolisi ŵacitaso nkhaza zinandi. Pa Ogasiti 26, 2019, vidiyo ya mwanalume uyo wali na nkhonyo uyo ŵapolisi ŵaŵiri ŵakamutimba apo mwanakazi munyake mulara wakanjiranga mu msumba wa Addis Ababa, yikathandazgika chomene. Ŵapolisi ŵakuti para ŵapolisi ŵacita vinthu viheni, ndikuti ŵakulondezga yayi fundo ya mu ndime 52 ya malango gha boma, iyo yikuti ŵapolisi awo ŵacita viheni ŵafumiskike pa nchito. Malango gha African Union gha Luanda na Robben Island panji chikalata cha United Nations cha Justice for Victims of Abuse of Power and their Basic Principles on the Use of Force & Firearms, chikukhumba kuti komiti ya Ethiopian Government Disciplinary Committee yikomane na nkhaza za ŵapolisi pa munthu yumoza na wose.[79]

Wanangwa wa ŵanthu

Kanandi ŵanthu ŵakuswa wanangwa wa ŵanthu chifukwa cha nkhaza izo zikuchitika pakati pa mafuko. Mu 2016, ŵanthu 100 ŵakakomeka na boma mu chigaŵa cha Oromia na Amhara. Wupu wa United Nations (UN) wapempha kuti ŵalaŵiliri ŵa wupu uwu ŵafike ku Ethiopia kuti ŵamanye ivyo vyachitika, kweni boma la Ethiopia ilo likulongozgeka na EPRDF likakana. Ŵanthu aŵa ŵakususka kuti ŵanthu ŵakuwukira malo ghawo na kuŵavya wanangwa wakusankha awo ŵakuŵawimira. Gulu la EPRDF ilo likulongozgeka na TPLF ndilo likapokera 100% pa mavoti agho ghakaŵa na upusikizgi.

Merera Gudina, mulongozgi wa bungwe la Oromo People's Congress, wakati caru ca East Africa cili pa "mphepete mwa nthowa". Iyo wakasazgirapo kuti: "Ŵanthu ŵakukhumba wanangwa wawo". "Ŵanthu ŵakukhuta na ivyo boma likucita kwa vilimika 25. Ŵakulimbana na vinthu nga ni kupoka malo, kuwezgera nduzga, mavoti ghakubisika, kukwera kwa mtengo wa vinthu, na vinyake vinandi. "Usange boma likulutilira kukanizga ŵanthu apo ŵanthu mamiliyoni ghanandi ŵakukhumba wanangwa wawo, (nkhondo ya pawenenawene) yingacitika".[80]

 
Ŵanthu ŵa mtundu wa Karo mu vigaŵa vya kumwera

Kuyana na kafukufuku uyo wakachitika mu 2003 na wupu wa National Committee on Traditional Practices ku Ethiopia, nthengwa izo zikuchitika chifukwa cha kukora ŵanthu ni 69% ya nthengwa izo zikuchitika mu charu ichi. Ŵapharazgi na ŵanthu awo ŵakuchitapo kanthu ŵakawopeka panji kukakika chifukwa cha nkhani izo ŵakalemba za nthenda ya COVID-19 mu Ethiopia.

Ŵanthu ŵa mtundu wa Omotic Karo na Hamer awo ŵakukhala kumwera kwa Etiyopiya, ŵakuwona kuti ŵanthu ŵalara na ŵana awo ŵali na suzgo la thupi ŵakuchemeka bangi, kung'anamura "ŵambura kutowa". Ŵanyake ŵakugomezga kuti ŵana ŵambura kupendera ŵakukhwaska ŵanji. Ŵanthu ŵa ku Karo ŵakazomerezga yayi nkharo iyi mu Julayi 2012.

Mu 2013, wupu wa Oakland Institute ukalemba lipoti ilo likati boma la Ethiopia likuchichizga "ŵanthu ŵanandi chomene ŵa ku Gambela kuti ŵafumemo mu malo ghawo". Lipoti linyake likuti awo ŵakakana, ŵakaŵachitiranga nkhaza zakupambanapambana. Lipoti lakuyana waka la mu 2012 la wupu wa Human Rights Watch likulongosoraso ivyo boma la Ethiopia likacita mu 2010 na 2011 pa nkhani ya kuzenga mizi mu Gambela. Boma la Ethiopia likukana ivyo boma likuyowoya kuti likupoka malo gha ŵanthu ndipo likuwona kuti vinthu vikwenda makora mu charu ichi. Pa 23 Okutobala, 2019, ŵanthu ŵakamba kusuzgika chomene mu chigaŵa cha Oromia, chifukwa cha ivyo munthu munyake uyo wakugwira ntchito pa nkhani za wanangwa wa ŵanthu zina lake Jawar Mohammed wakayowoya. Kuyana na lipoti la boma, ŵanthu 86 ŵakafwa. Pa Meyi 29, 2020, wupu wa Amnesty International ukafumiska lipoti ilo likususka ŵasilikari ŵa Ethiopia kuti ŵakukaka ŵanthu ŵanandi na kuŵakoma kwambura mulandu. Lipoti ili likati mu 2019, ŵanthu 25 awo ŵakaghanaghanika kuti ŵakovwira gulu la Oromo Liberation Army, ŵakakomeka na ŵasilikari mu vigaŵa vinyake vya Oromia. Kweniso, pakati pa Janyuwale na Seputembala 2019, ŵanthu 10,000 ŵakakakika chifukwa cha kukayikira, ndipo ŵanandi "ŵakakomeka mwankhaza".[81]

Wanangwa wa ŵa LGBT

Ku Ethiopia, kugonana kwa ŵanalume panji ŵanakazi ŵekhaŵekha nkhukanizgika. Mwakuyana na ndime 629 ya Criminal Code, munthu uyo wakuchita vinthu vya kugonana kwa ŵanthu ŵaviŵaro vyakuyana wakulangika vyaka 15 panji umoyo wake wose. Charu cha Ethiopia nchakusuzga comene. Ŵanthu ŵanandi ŵakutinkha ŵanthu ŵa mtundu wa LGBT ndipo kanandi ŵanthu ŵakuŵatambuzga chifukwa cha chisopa chawo. Ŵanthu ŵakugonana ŵanalume panji ŵanakazi ŵekhaŵekha ŵakamba kumanyikwa mu charu ichi kufuma waka apo boma likadandawura ku wupu wakuwona vya wanangwa wa ŵanthu mu 2008, ndipo ŵanthu ŵa mtundu uwu ŵakamba kukura mu misumba yikuruyikuru nga ni Addis Ababa. Mahoteli ghanyake ghakuzirwa nga ni Sheraton Addis na Hilton Hotel ghakaŵa na ŵanthu ŵanandi awo ŵakagomezganga kuti ŵanthu ŵakwendera fundo za boma.

Tchalitchi la Orthodox la ku Ethiopia ndilo likususka chomene. Mwachiyelezgero, Dereje Negash, uyo ni munthu wakulimbikira ntchito za wanangwa wa ŵanthu, wakambiska gulu lakuti "Zim Anlem" mu 2014. Kuyana na kafukufuku uyo wakacitika mu 2007, ŵanthu 97 pa 100 ŵaliwose ku Ethiopia ŵakugomezga kuti kugonana kwa ŵanalume panji ŵanakazi ŵekhaŵekha nkhwakuzomerezgeka yayi. Pa vyaru 45 ivyo vikafumbika, ici cikaŵa cigaŵa caciŵiri pa vyaru vyose ico ŵanthu ŵakukana kusambira Baibolo.[82]

Administrative divisions

 
Map of regions and zones of Ethiopia

Pambere chaka cha 1996 chindafike, charu cha Ethiopia chikaŵa na vigaŵa 13, ndipo vinandi vikafuma ku vigaŵa vyakale. Pasono charu ichi chili na maboma gha vigaŵa vinandi, ndipo maboma agha ghakulaŵilira vigaŵa, vigaŵa, na vigaŵa.

Charu cha Ethiopia chili kugaŵika mu vyaru 11 ivyo vili na mafuko (kililoch, singular kilil) na misumba yiŵiri (astedader akababiwoch, singular astedader akababi), ndipo yaumaliro ni Addis Ababa na Dire Dawa. Chigaŵa ichi chili na vigaŵa 68, na vigaŵa 550 na vigaŵa vinyake.

Ndondomeko iyi yikupeleka mazaza ghakuru ku vigaŵa ivyo vili na boma lawo na demokilase, kweni vikukolerana na malango gha boma. Chigaŵa chilichose chili na wupu wa chigaŵa uwo ŵanthu ŵake ŵakusankhika mwakudunjika kuti ŵimilire vigaŵa. Wupu uwu uli na mazaza gha malango na gha kuwusa.

Kweniso, ndime 39 ya Dango la Ethiopia yikupereka wanangwa ku vigaŵa vyose kuti vijipature ku Ethiopia. Ndipouli, ŵanthu ŵakususkana pa nkhani ya umo boma likupelekera mazaza ku boma. Makonsili ghakufiska milimo yawo kwizira mu komiti yikuru na maofesi gha vigaŵa. Ndondomeko iyi yikulongosoreka makora chomene mu wupu, wupu wakulongozga na wupu wa boma.

Makhalilo gha charu

 
Nyanja ya Wonchi pa mphambano pakati pa Ambo na Waliso mu chigaŵa cha Oromia

Charu cha Etiyopiya chili pa nambara 28 pa vyaru vikuruvikuru pa charu chapasi. Malo agha ghali pakati pa dera lakwamba la kumpoto na lakwamba lakwamba la kumpoto, kweniso pakati pa dera lakwamba la kumafumiro gha dazi na lakwamba la kumafumiro gha dazi.

Cigaŵa cikuru ca Ethiopia cili ku mphanji ya Africa, iyo ni cigaŵa ca kumafumiro gha dazi comene ca caru ici. Vyaru ivyo vili na mphaka na Ethiopia ni Eritrea kumpoto, Djibouti, Somalia, Kenya, South Sudan na Sudan. Mu charu cha Ethiopia muli mapiri ghanandi na malo ghakupambanapambana agho ghakupatukana na Great Rift Valley. Malo ghakupambanapambana, nyengo, dongo, vyakumera, na malo agho ŵanthu ŵakukhala.

Charu cha Etiyopiya chili na vyakumera vyakupambanapambana. Nyanja ya Tana, iyo yili kumpoto, ndiyo yikupangiska Mlonga wa Blue Nile. Kweniso kuli mitundu yinandi ya viyuni ivyo vikusangika mu charu ichi, chomenechomene chiyuni cha gelada, walia ibex, na chinkhara cha ku Ethiopia. Pakuti charu ichi chili pa mtunda utali, chili na malo ghanandi ghakupambanapambana.

Charu ichi chili na vyaru vyakupambanapambana, kufuma ku vyaru vya kumanjiliro gha dazi uko kuli nkhorongo na milonga yinandi, m'paka ku malo ghakucemeka Dallol kumpoto. Mapiri gha ku Ethiopia ndigho ni ghakuru comene pa mapiri ghose gha mu Africa, ndipo mu mphanji ya Sof Omar muli mphanji yikuru comene pa caru cose. Charu cha Ethiopia ndicho chili na malo ghaŵiri pa vyaru ivyo vili pa chiharo cha UNESCO mu Africa.[83]

Nyengo

 
Köppen climate classification of Ethiopia

Nyengo iyo ŵanthu ŵakukhala ni nyengo ya mphepo yakuzizima iyo yikupangiska kuti vinthu visinthe. Malo ghatali gha ku Etiyopiya ghakukwana chigaŵa chikuru cha charu ichi ndipo nyengo yake njakukhoma chomene kuluska vigaŵa vinyake ivyo vili pafupi na Ekitoriya. Misumba yinandi yikuru-yikuru ya mu caru ici yili pa mtunda wa mamita 2,500 (6,562), kusazgapo misumba yikuru ya Gondar na Axum. Msumba ukuru wa Addis Ababa uli musi mwa Phiri la Entoto, ndipo uli pa mtunda wa mamita 2400. Cikaŵa na mphepo yiwemi caka cose. Pakuti nyengo ya mu Addis Ababa njimoza caka cose, nyengo za mu msumba uwu zikuthemba pa vula. Nyengo ya chiwuvi yikwamba mu Okutobala m'paka Febuluwale, nyengo ya vula yichoko yikwamba mu Malichi m'paka Meyi, ndipo nyengo ya vula yinandi yikwamba mu Juni m'paka Seputembala. Pa avereji, pa chaka kukulokwa maji pafupifupi 1,200 millimeters.

Mu vigaŵa vinyake vya mapiri vyakujumpha mamita 4,000 nga ni mapiri gha Bale na Simien, chiwuvi chikuwoneka nyengo yiliyose ya chiwuvi mu Ethiopia (kumazere) Ethiopia yili na chigaŵa chimoza cha vigaŵa vyakuzizima chomene pa charu chose, chigaŵa cha Afar chili na vula yikuru chaka chose

Pa zuŵa, zuŵa likuŵala pafupifupi maora 7. Nyengo ya chilangalanga ndiyo njakutowa comene pa caka, nangauli nyengo ya vula yikuru comene mu Julayi na Ogasiti, zuŵa likuŵala kwa maora ghanandi. Kutentha kwapakati pa chaka ku Addis Ababa ndi 16 ° C (60.8 ° F), ndipo kutentha kwa tsiku ndi tsiku kumakhala pafupifupi 20 ° C (68.0 ° F) chaka chonse, ndipo usiku wonse kumakhala 5 ° C (41.0 ° F).

Misumba yinandi yikuruyikuru na malo ghanyake agho ŵanthu ŵakuluta kukawona vyalo ku Ethiopia ghali pachanya chomene nga ni Addis Ababa. Mu vigaŵa vyambura kukwera chomene, chomenechomene mu vigaŵa vya pasi chomene vya Ethiopia, nyengo yingaŵa yakuzizima chomene. Dallol, mu Danakil Depression mu chigaŵa cha kumafumiro gha dazi kwa charu ichi, ni malo agho kukotcha comene pa caru cose.[84]

Charu cha Ethiopia chili pangozi chifukwa cha kusintha kwa nyengo. Vinyake mwa vinthu ivi ni kuthukira kwa maji na kusintha kwa vula. Kusintha kwa nyengo mu nthowa izi kukupangiska kuti vyakurya vileke kuŵa vyakukhumbikwa kweniso kuti vinthu vileke kwenda makora mu charu. Ŵanthu ŵanandi ŵa ku Ethiopia ŵakacicizgika kuleka nyumba zawo na kuluta ku vyaru vya ku Gulf, kumwera kwa Africa na ku Europe.

Kufuma mu April 2019, Prime Minister wa Ethiopia Abiy Ahmed wakwendeska ntchito ya Beautifying Sheger, iyo yikukhumba kuchepeska masuzgo gha kusintha kwa nyengo mu Addis Ababa. Mu Meyi wakulondezgapo, boma likacita "Chiphikiro ca Sheger", kuti liwovwire ŵanthu kusanga ndalama zakukwana madola 1 biliyoni. Makampani gha njanji ghaŵiri gha ku China ghakapeleka ndalama zakwendeskera misewu 12 ya makilomita 56 mu chigaŵa cha China na Ethiopia.[84]

Vyamoyo

 
Mountain nyalas in Bale Mountains National Park, one of several wildlife reserves in Ethiopia

Ku Ethiopia kuli vyamoyo vyakukhalapo 31. Mu nyengo yakale, ntcheŵe za ku Africa zikaŵa zakupambanapambana. Ndipouli, cifukwa ca ivyo ŵakawona ku Finicha'a, ŵakughanaghana kuti nyama iyi yili kufwa. Nkhumba ya ku Ethiopia ndiyo ŵanthu ŵakuyifufuza comene pa vinyama vyose ivyo vili pa ngozi mu Ethiopia.

Charu cha Ethiopia chili na viyuni vinandi chomene. Kufika sono, mu Ethiopia muli viyuni vyakujumpha 856, ndipo 20 mwa vyuni ivi ni vyekha ivyo vikukhala mu charu ichi. Viyuni 16 vili pa ngozi panji vili pa ngozi yikuru. Viyuni vinandi vikurya viyuni vyamuthengere nga ni Bicyclus anynana.

Kwamba kale, vyamoyo vyamuthengere vikumara mwaluŵiro mu Africa chifukwa cha kudumulika kwa makuni, nkhondo, kunangika kwa vinthu, kupenja nyama, na vinthu vinyake ivyo ŵanthu ŵakuchita. Nkhondo iyo yikatora vyaka 17, pamoza na chilangalanga, vikakhwaska makora yayi malo agho ŵanthu ŵakukhala. Vinthu vinyake ivyo vikupangiska kuti ŵanthu ŵaleke kukhala makora ni kunanga malo agho ŵakukhala. Para vinthu vyasintha mwaluŵiro, vinyama vikuŵavya nyengo yakukhazikika. Vinthu ivyo ŵanthu ŵakuchita vikupangiska kuti vinyama na vinyama vinandi visuzgike. Mu 2010, charu cha Ethiopia chikapanga matani 6,494,000 gha carbon dioxide.[85]

Mu Ethiopia muli vyamoyo vinandi ivyo vili pangozi ya kumara. Viyuni ivyo vili pa ngozi ku Ethiopia vingagaŵika mu vigaŵa vitatu (kuyana na umo IUCN yikuviwonera): vyamoyo ivyo vili pa ngozi yikuru, vyamoyo ivyo vili pa ngozi, na vyamoyo ivyo vingaŵa na suzgo.[86]

 
Grazing geladas in the Semien Mountains

Charu cha Ethiopia ntchimoza mwa vyaru vinkhondi na vitatu ivyo vyakumera vikupangika kufuma ku vyakumera vinyake.[87] Ndipouli, kupasura makuni ni suzgo likuru comene ku Ethiopia, cifukwa kafukufuku wakulongora kuti makuni ghakututuka ghakupangiska dongo kunangika, vyakurya vikumara, vinyama vikumara, kweniso vyamoyo vikumara. Kuuyambiro wa vyaka vya m'ma 1900, makilomita pafupifupi 420,000 (panji 35%) gha charu cha Ethiopia ghakaŵa na makuni, kweni kafukufuku wasono wakulongora kuti makuni ghakukwana pafupifupi 11.9% ya charu ichi. Charu ichi chikaŵa pa malo gha 50.

Charu cha Ethiopia chikutaya makilomita 1,410 gha nkhorongo chaka chilichose chifukwa cha kunozga nkhuni, kuzgoka malo ghakuliskako viŵeto, kulima chomene, na kugwiliskira ntchito nkhuni za nkhorongo pakuzenga. Pakati pa 1990 na 2005, caru ici cikasoŵa makuni pafupifupi 21,000 km2. Ndondomeko za boma izo zikuchitika sono kuti zileke kuparanya makuni ni izi: kusambizga ŵanthu, kovwira ŵanthu kuti ŵambeso kukhalamo makuni, na kupeleka vinthu vinyake vyakukhumbikwa m'malo mwa makuni. Mu vigaŵa vya ku mizi, boma likupeleka vyakurya vyambura makuni na malo ghambura makuni kuti ŵanthu ŵambe kulima kwambura kuparanya makuni.

Magulu nga ni SOS na Farm Africa ghakugwira ntchito na boma na maboma gha mu vigaŵa kuti ghaŵe na ndondomeko ya kunozga nkhorongo. Boma la Ethiopia lili kupeleka ndalama zakukwana 2.3 miliyoni Euro, ndipo sonosono apa lakwamba kusambizga ŵanthu umo ŵangachepeskera kunangika kwa makuni na umo ŵangachitira kuti ŵaleke kumazga makuni. Ntchito iyi yikovwira ŵanthu ŵakujumpha 80.

Chuma

 
Development of GDP per capita
 
A proportional representation of Ethiopia exports, 2019

Charu cha Ethiopia chikakura chomene mu nyengo ya muwuso wa Meles Zenawi. Kuyana na IMF, charu cha Ethiopia chikaŵa na chuma icho chikukura luŵiro chomene pa charu chose, ndipo chikakura chomene pa chaka cha 2004 m'paka 2009. Mu 2007 na 2008, charu ichi ndicho chikaŵa na ndalama zinandi chomene mu Africa. Mu 2015, Banki ya Charu Chose yikayowoya kuti Ethiopia yikukura luŵiro chomene pa nkhani ya vyachuma, ndipo pakati pa 2004 na 2014, chiŵelengero cha vinthu mu charu ichi chikakura na 10.9%.[88] Mu 2008 na 2011, vinthu vikasintha chomene mu Ethiopia chifukwa cha kukwera kwa ndalama na suzgo la ndalama. Mu Ogasiti 2011, unandi wa ndalama ukakwera kufika pa 40 peresenti chifukwa cha ndalama zambura kujikora, malipiro gha ŵateŵeti ŵa boma ghakakwera chomene kukwambilira kwa 2011, kweniso mitengo ya vyakurya yikakwera chomene. Pa 2011 ¥12, unandi wa ndalama uwo ukaŵa paumaliro wa chaka ukaŵa wa 22%, ndipo unandi wa ndalama uwo ukaŵa pa chiŵerengero chimoza ukaŵa wa 2012 ¥13 chifukwa cha ndondomeko ya ndalama.

Nangauli mu vyaka vyasonosono apa, caru cikukura comene, kweni GDP pa munthu yumoza njimoza mwa vinthu vyacoko comene pa caru cose, ndipo caru cili na masuzgo ghanandi. Ndipouli, cifukwa ca kuŵika mtima comene pa vinthu vya boma na vyakumera, ndyali ya Ethiopia yikumazga masuzgo ghake kuti yiŵe malo ghakwendeskera vinthu mu Africa. Mu chaka cha 2019 dango likapika ilo likapeleka wanangwa ku ŵanthu ŵa ku Ethiopia kuti ŵagwiliskire nchito ndalama mu vyalo vya Ethiopia.[89]

 
An Ethiopian logistics shipping cargo docked at the red sea

Ndondomeko ya chalo ya Ethiopia yikulongosora kuti wanangwa wakuŵa na malo ngwakuti "mboma na ŵanthu", kweni ŵanthu ŵangagura malo kwa vyaka 99, kweni ŵangaguliska yayi. Kupeleka malo kwa munthu munyake nga ni renti kwa vyaka 20, kukovwira kuti munthu uyo wakugwiliskira nchito makora malo agha ndiyo wapokere. Kugaŵira na kwendeska malo kukuwoneka nga ni malo agho vimbundi vilipo, ndipo kanandi ŵanthu ŵakukhumba kupokera vimbundi para ŵakudumbiskana nkhani zakukhwaskana na malo. Pakuti ŵanthu ŵalije malo ghakukhalamo, kanandi vinthu ivi vikuchitika kwambura kufumba awo ŵakugwiliskira nchito malo agha. Nyengo zinyake ukali na kuleka kugomezgeka vikupangiska ŵanthu kugaluka. Kweniso, vyakurya vikulutilira kuchepa mu caru ici, ndipo cichali na chilangalanga, ico cikupangiska kuti ŵanthu ŵanandi ŵafumemo mu vyaru vyawo.[90]


Magesi

Ku Ethiopia kuli milonga yikuruyikuru 14, kusazgapo Nile. Ili lili na maji ghanandi comene mu Africa. Mu 2012, maofesi gha maji ghakapanga pafupifupi 88,2% ya nkhongono zose zakupangira magesi.

Magesi ghanyake ghakafuma ku mafuta (8.3%) na vyakununkhira (3.6%).

Pa ŵanthu wose awo ŵakakhalanga mu tawuni iyi, mu 2016 ŵanthu 42 ŵakaŵa na magesi. Kufumira mu 2016, magesi ghose agho ghakapangika ghakaŵa 11.15 TW⋅h ndipo ghakaŵa 9.062 TW⋅h. Magesi agho ghakafuma ku vyaru vinyake ghakaŵa 0.166 TW⋅h, ndipo ghakafuma 0 kW⋅h.[16]

 
A factory in Dire Dawa, Ethiopia: one of Ethiopia's biggest economic cities

Ŵanthu awo ŵakugwira nchito mu vyaru vinyake ŵalipo pafupifupi 85 peresenti. Ndipouli, nchito ya mauteŵeti yikupangiska kuti GDP yiŵe yikuru comene. Vinthu vinyake vinandi ivyo vikuchitika pa charu vikuthemba pa ulimi, kusazgapo malonda, kunozga, na kutumizga vyakurya ku vyaru vinyake. Ŵalimi ŵachoko na mabungwe ndiwo ŵakupanga vyakurya ivi, ndipo vyakurya vinandi ivyo vikupelekeka ku vyaru vinyake vikufuma ku vyaru vinyake. Vyakumera vikuruvikuru ni khofi, vipasi, mafuta, tirigu, mbuto, makuni, na mphangwe. Ethiopia nayo ni malo ghakupambanapambana gha vyakumera nga ni enset, khofi na teff.

Vinthu vyose ivyo vikupelekeka ku vyaru vinyake ni vyakurya (kupaturako golide) ndipo khofi ndilo likusangika ndalama zinandi. Ethiopia ndiyo ni caru caciŵiri pa vyakurya vikuru comene mu Africa. Kuyana na umo wupu wa United Nations ukuyowoyera, GDP ya Ethiopia pa munthu yumoza yili kufika pa $357 mu 2011.[91]

Ulimi

 
Tef field near Mojo

Ŵanthu awo ŵakugwira nchito mu vyaru vinyake ŵalipo pafupifupi 85 peresenti. Ndipouli, nchito ya mauteŵeti yikupangiska kuti GDP yiŵe yikuru comene. Vinthu vinyake vinandi ivyo vikuchitika pa charu vikuthemba pa ulimi, kusazgapo malonda, kunozga, na kutumizga vyakurya ku vyaru vinyake. Ŵalimi ŵachoko na mabungwe ndiwo ŵakupanga vyakurya ivi, ndipo vyakurya vinandi ivyo vikupelekeka ku vyaru vinyake vikufuma ku vyaru vinyake. Vyakumera vikuruvikuru ni khofi, vipasi, mafuta, tirigu, mbuto, makuni, na mphangwe. Ethiopia nayo ni malo ghakupambanapambana gha vyakumera nga ni enset, khofi na teff.

Vinthu vyose ivyo vikupelekeka ku vyaru vinyake ni vyakurya (kupaturako golide) ndipo khofi ndilo likusangika ndalama zinandi. Ethiopia ndiyo ni caru caciŵiri pa vyakurya vikuru comene mu Africa. Kuyana na umo wupu wa United Nations ukuyowoyera, GDP ya Ethiopia pa munthu yumoza yili kufika pa $357 mu 2011.[92]

Ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ŵakulima chomene. Ŵakulimbikira chomene kulima na kuliska viyuni na vyamoyo vinyake ivyo vindazgokepo chifukwa cha chisopa na mitheto yawo. Ndipouli, vyakurya ndivyo vichali kukolerana na GDP ya charu ichi. Vyaru vya ku Ethiopia vyaŵa na nkhongono zinandi kwa vyaka vinandi, kweni sono vikumara. Charu ichi chikumanyikwa na njara iyo yikuŵapo chifukwa cha chilangalanga, masoka ghacilengiwa, vinyama vyakofya, kusoŵa kwa vula, ndiposo kupeleŵera kwa vinthu vya tekinoloje.

Katundu wakutuma kuwalo

 
Ethiopia Export Treemap from MITHarvard Economic Complexity Observatory (2014)

Kanandi ŵanthu ŵakuti mu charu cha Ethiopia ndimo mukababikira khofi. Vinthu ivyo vyatumizgika kufuma ku Ethiopia mu caka ca ndalama ca 2009-2010 vikaŵa USD 1.4 biliyoni. Mu charu cha Ethiopia, khofi wakusangika chomene kuluska mu charu chilichose. "Khofi ndiyo yikovwira ŵanthu pafupifupi 15 miliyoni ŵa ku Ethiopia, awo ni 16 peresenti ya ŵanthu wose. Ŵalimi ŵa kumafumiro gha dazi kwa caru ici, awo ŵakusuzgika cifukwa ca kukwera kwa mphepo, ŵakusuzgika comene mu vilimika vyasonosono apa.

Ethiopia ndiyo yili na viŵeto vikuru comene vya ng'ombe pa caru cose. Vinthu vinyake ivyo ŵanthu ŵakuguliska ni khat, golide, vinthu vya vikumba, na mafuta. Kukula kwa msika wa maluŵa kwa sonosono apa kukung'anamura kuti Ethiopia wali pafupi kuŵa yumoza wa vyakumera na maluŵa agho ghakwendeskeka chomene pa charu chose.[93]

 
Ethiopian Blessed Coffee branded bags in the United States. Coffee is one of main exports of Ethiopia.

Kanandi ŵaliska ŵakuchita malonda ghambura kuzomerezgeka na boma. Mu vyaru vya kumafumiro gha dazi kwa Africa, malonda ghakujumpha 95 peresenti ghakwendera mu nthowa zinyake. Kuguliska ng'ombe, ngamila, mberere, na mbuzi za ku Ethiopia ku Somalia, Djibouti, na Kenya, pa chaka kukukwana madola 250 m'paka 300 miliyoni.

Kuguliska vyakurya kukuchepeska mtengo wa vyakurya, kukovwira kuti vyakurya viŵe vyakukhora, kuchepeska mphindano pa mphaka, na kukhozga umoza wa vyaru. Kweni chifukwa chakuti malonda agha ghalije malango ndiposo maukaboni, pangaŵa ngozi, nga ni para matenda ghakuthandazgika luŵiro chomene. Kweniso boma la Ethiopia likukondwa yayi na ndalama izo likusanga chifukwa cha misonkho na ndalama izo likupeleka ku vyaru vinyake. Mu vilimika vyasonosono apa, ŵanthu ŵayezga kulemba na kulongozga malonda agha.

Chifukwa chakuti makampani ghapachekha ghakukura pachokopachoko, vyakuvwara vya makuni nga ni matumba vikuŵa vyakurya vikuru ivyo ŵanthu ŵakuguliska. Vinyake ivyo ŵakuguliska ku vyaru vinyake ni vyakurya, vipasi, katoni, mkaka, mbuto, na vikumba. Pakuzenga madamu ghaphya na mapulojekiti ghakupanga magesi gha maji, Ethiopia nayo wakukhumba kutumizga magesi ku vyaru vinyake.

Ŵanandi ŵakuwona kuti maji ghanandi gha mu Ethiopia ni "mafuta ghatuŵa" ndipo khofi ni "golide lifipa".

Kweniso mu vigaŵa vinyake ivyo ŵanthu ŵakukhala viŵi yayi, mu charu cha Ethiopia muli vinthu vinandi vyakututuŵa. Ndipouli, cifukwa ca masuzgo gha ndyali mu vigaŵa ivi, vinthu vikwenda makora yayi. Mu 2008, ŵasayansi ŵa ku Ethiopia ŵakasangika na mulandu wa kusaska golide. Ŵanthu ŵanayi awo ŵakumanya vya sayansi ya vinthu vya pasi na charu ŵa ku Ethiopia ŵakakakika cifukwa ca kuguliska golide. Ŵapolisi ŵakasanga kuti golide uyo wakatoleka ku banki ya ku Ethiopia wakaŵa wa golide, ndipo ndalama izo boma likaguliskanga zikaŵa pafupifupi madola 17 miliyoni.

Mu 2011, ntchito ya kuzenga damu la Grand Ethiopian Renaissance Dam yikamba. Para lamara, lizamupanga nkhongono zinandi ku Ethiopia izo zingapelekeka ku vyaru vinyake.

Mayendelo

 
Light rail in Addis Ababa, Ethiopia

Ethiopia yili na makilomita 926 gha njanji za magetsi za 1,435 mm (4 ft 8+1⁄2 in), makilomita 656 gha njanji ya Addis Ababa-Djibouti pakati pa Addis Ababa na Port of Djibouti (kujumpha Awash) na makilomita 270 gha njanji ya Awash-Hara Gebeya pakati pa Addis Ababa na matawuni gha Dessie/Kombolcha (nawo kujumpha Awash). Pa Ogasiti 2017, misewu yose yiŵiri iyi yikaŵa pa ntchito yakuyezgelera panji yikaŵa mu mulimo wa kuzenga. Para njanji zose ziŵiri izi zazakayamba kugwira ntchito mu 2018 na 2019, zizamovwira kuti ŵanthu ŵendenge pa mtunda wa makilomita 120 pa ora. Pakughanaghana kuti ulendo wa ŵanthu kufuma ku Addis Ababa kuluta ku Djibouti City uŵenge wa maora ghachoko waka 12 ndipo kufuma ku Addis Ababa kuya ku Dessie/Kombolcha uŵenge wa maora 6.

Pamanyuma pa mtunda wakudumura wa makilomita 270 wa msewu wa Awash/Hara Gebeya Railway, mulimo waciŵiri wa kuzenga mtunda wa makilomita 120 ukukhumba kusazgirako msewu uwu kufuma ku Dessie/Kombolcha kuya ku Hara Gebeya/Woldiya. Tikumanya yayi apo chigaŵa ichi chizamupangikira na kujura. Njanji yacitatu, ya makilomita 216 ya kumpoto nayo yikuzengeka pakati pa Mek'ele na Woldiya, kweni nchambura macitiko kuti njanji iyi yizgoke pa nyengo wuli. Misewu yose ya njanji yili mu cigaŵa ca misewu ya njanji iyo yizamuŵa na mtunda wa makilomita ghakujumpha 5,000.

 
A Boeing 787-8 of Ethiopian Airlines

Pakuŵa cigaŵa cakwamba ca pulogiramu ya vilimika 10 ya kuzenga misewu, pakati pa 1997 na 2002, boma la Ethiopia likamba kuyezgayezga comene kuti liŵe na misewu yiwemi. Ntheura, kwambira mu 2015, mu Ethiopia mukaŵa misewu ya makilomita 100,000 (Federal na Regional), yose yikaŵa yakwenda pa malibwe kweniso ya malibwe.[94]

 
Afar is a tourist attraction since it has an open salt field stretching kilometers on end

Ku Ethiopia kukaŵa ma eyapoti 58 mu 2012, ndipo 61 mu 2016. Pa malo agha, pali Bole International Airport mu Addis Ababa na Aba Tenna Dejazmach Yilma International Airport mu Dire Dawa.

Ethiopian Airlines, chiŵaro cha Star Alliance, ndiyo yikwendeska ndege mu charu ichi, ndipo yikukolerana na boma la Ethiopia. Kufuma ku Bole International Airport, ndege iyi yikwendeska ndege 102 za pa charu chose, 20 za mu charu chose, na katundu 44. Kweniso ni yimoza mwa vyamaseŵera ivyo vikukura luŵiro comene mu vyaru ivi.[95]

Wupu wakukopa ŵalendo

Charu cha Ethiopia chikutemwa chomene vyamalonda, ndipo mu 2006, vyalo ivi vikapanga 5.5% ya GDP. Mu 2015, wupu wa European Council ukati Ethiopia ni "malo ghakutowa chomene pa charu chose". Mu 2020 pera, ŵanthu 518 000 ŵakaluta ku Ethiopia, ndipo ŵakaŵa pa nambara 126 pa charu chose. Ku Ethiopia kuli malo 9 agho ghali kulembeka na UNESCO kuti ni malo ghakukumbukika na ŵanthu wose:[96]

Ŵanthu

Charu cha Ethiopia ndicho chili na ŵanthu ŵanandi chomene pa charu chose chapasi. Ŵanthu awo ŵakakhalanga mu charu ichi ŵakakwera kufuma pa 38.1 miliyoni mu 1983 kufika pa 109.5 miliyoni mu 2018. Mu vyaka vya m'ma 1800, ŵanthu aŵa ŵakaŵa 9 miliyoni. Kafukufuku wakulongora kuti pakati pa 1994 na 2007, chiŵelengero cha ŵanthu ku Ethiopia chikakuranga pa 2.6% pa chaka. Pasono, caru ici nchimoza mwa vyaru 10 ivyo vikukura comene pa caru cose. Kuzakafika mu 2060, chiŵelengero cha ŵanthu pa charu chose chapasi chizamukwera kufika pa 210 miliyoni. Kuyana na umo wupu wa UN ukuyowoyera, mu vyaka vyasonosono apa, ŵanthu ŵakukhala vyaka vinandi, ndipo vyaka ivyo ŵanalume ŵakukhala ni vyaka 56 ndipo vyaka ivyo ŵanakazi ŵakukhala ni vyaka 60.[92]

Ethnic groups in Ethiopia
Ethnic group Population
Oromo
25.4 (34.4%)
Amhara
19.9 (27.0%)
Somali
4.59 (6.2%)
Tigrayans
4.49 (6.1%)
Sidama
2.95 (4.0%)
Gurage
1.86 (2.5%)
Welayta
1.68 (2.3%)
Afar
1.28 (1.7%)
Hadiya
1.27 (1.7%)
Gamo
1.10 (1.5%)
Others
9.30 (12.6%)
Population in millions according to 2007 Census[6]

Ŵanthu ŵa ku Ethiopia ŵali na mitundu yakupambanapambana ya ŵanthu, ndipo mitundu yinandi chomene njakuti: Oromo, Amhara, Somali, na Tigray. Kuyana na kalembera wa mu 2007, ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo ndiwo mbanandi chomene mu Ethiopia. Ŵanthu ŵa mtundu wa Amhara ŵalipo 27.0% pa ŵanthu wose ŵa mu charu ichi, apo ŵa mtundu wa Somali na Tigray ŵalipo 6.2% na 6.1% pa ŵanthu wose ŵa mu charu ichi. Mtundu unyake uwo ukuzunulika ni: Sidama 4.0%, Gurage 2.5%, Welayta 2.3%, Afar 1.7%, Hadiya 1.7%, Gamo 1.5% na Others 12.6%.

Ŵanthu ŵanandi mu charu ichi ŵakuyowoya ciyowoyero ca ciarabu. Ŵanthu awo ŵakuyowoya ChiSemiti ŵakujichema kuti ŵanthu ŵa ku Habesha. Mu Chiarabu, lizgu ili (al-Ḥabasha) ndilo lili kufuma ku lizgu lakuti "Abyssinia". Kweniso, ŵanthu ŵachoko waka awo ŵakuyowoya chiyowoyero cha Nilo-Saharan ŵakukhala kumwera kwa charu ichi, chomenechomene mu chigaŵa cha Gambela icho chili pafupi na South Sudan. Ŵanthu ŵa mitundu iyi mbanandi chomene, chomenechomene ŵa Nuer na Anuak.

Kweniso, ku Ethiopia kukaŵa ŵanthu ŵakujumpha 75,000 ŵa ku Italy awo ŵakakhalanga mu caru ici. Ŵanthu ŵanandi ŵa ku Italy ŵakakhalako kwa vyaka vinandi pamanyuma pakuti Themba Selassie laŵagowokera. Ndipouli, cifukwa ca nkhondo ya mukati mu caru ca Ethiopia mu 1974, ŵanthu pafupifupi 22,000 ŵa ku Italy na Ethiopia ŵakafumamo mu caru ici. Mu vyaka vya m'ma 2000, makampani ghanyake gha ku Italy ghakawelera ku Ethiopia, ndipo ŵanthu ŵanandi ŵa ku Italy awo ŵakugwira ntchito za mawoko na ŵantchito ŵakiza na mbumba zawo.

Chigaŵa cha Southern Nations, Nationalities, and Peoples' Region chili na mitundu yakujumpha 56.

Mu 2009, ŵanthu 135,200 awo ŵakachimbilira ku Ethiopia ŵakaŵapo. Ŵanthu ŵanandi ŵakafuma ku Somalia (ŵanthu pafupifupi 64,300), Eritrea (41,700) na Sudan (25,900). Boma la Ethiopia likakhumbanga kuti ŵanthu wose awo ŵachimbira kwawo ŵakhalenge mu misasa.[97]

Viyowoyelo

Languages of Ethiopia as of 2007 Census[6]██ Oromo (33.8%)██ Amharic (29.3%)██ Somali (6.2%)██ Tigrinya (5.9%)██ Sidamo (4.0%)██ Wolaytta (2.2%)██ Gurage (2.0%)██ Afar (1.7%)██ Hadiyya (1.7%)██ Gamo (1.5%)██ others (11.6%)

Buku linyake likuti ku Ethiopia kuli viyowoyero 90. Ŵanthu ŵanandi mu charu ichi ŵakuyowoya viyowoyero vya Ŵaasiriya. Chiyowoyero ichi chikusazgapo chiyowoyero cha Oromo, icho chikuyowoyeka na ŵanthu ŵa ku Oromo, na ChiSomali, icho chikuyowoyeka na ŵanthu ŵa ku Somalia. Wose pamoza, ŵanthu aŵa ŵakukwana vigaŵa vitatu pa vigaŵa vinayi vya ŵanthu wose ŵa mu Ethiopia. Viyowoyero vinyake vya ku Afroasiatic ivyo vikuyowoyeka na ŵanthu ŵanandi ni Cushitic Sidamo, Afar, Hadiyya, na Agaw, kweniso viyowoyero vya ChiSemite vya Gurage, Harari, Silt'e, na Argobba. Mu vigaŵa vinyake ŵanthu ŵakuyowoya Ciarabic, ico nchigaŵa ca ciyowoyero ca ku Africa na Asia.

Kweniso ŵanthu ŵa mtundu wa Omotic ndiwo ŵakuyowoya viyowoyero ivi. Viyowoyero ivi ni Aari, Bench, Dime, Dizin, Gamo-Gofa-Dawro, Maale, Hamer, na Wolaytta.

Viyowoyero vya mu mbumba ya Nilo-Sahara vikuyowoyeka na ŵanthu ŵachoko waka awo ŵakukhala kumwera kwa charu ichi. Viyowoyero ivi ni Nuer, Anuak, Nyangatom, Majang, Suri, Me'en, na Mursi.

Cingelezi ndico cikuyowoyeka comene pa caru cose, ndipo ndico cikusambizgika mu masukulu gha sekondare na masukulu ghose ghapacanya.

Chiyowoyero cha Amharic ndicho chikasambizgikanga mu masukulu gha pulayimale, kweni mu vigaŵa vinandi chiyowoyero ichi chafumiskikapo ndipo ŵanthu ŵakuyowoya viyowoyero vinyake nga ni Oromo, Somali, na Tigrinya. Nangauli viyowoyero vyose vikuzomerezgeka mwakuyana waka na dango la mu 1995 la Ethiopia ndipo chiyowoyero cha Oromo ndicho chili na ŵanthu ŵanandi chomene, kweni chiyowoyero cha Amharic ndicho chili na ŵanthu ŵanandi chomene.

 
King Ezana of Axum's rock inscription in the Ge'ez language dating back to 330-350 AD

Vigaŵa vyakupambanapambana vya Ethiopia na misumba iyo yili na malango, vili na wanangwa wa kusankha viyowoyero vyawo. ChiAmharic chikumanyikwa nga chiyowoyelo cha boma mu chigaŵa cha Amhara, Benishangul-Gumuz, Southern Nations, Nationalities, and Peoples' Region, Gambela Region, Addis Ababa na Dire Dawa. Chilankhulo cha Oromo chikugwira ntchito ngati chilankhulo cha ntchito ndi chilankhulo chachikulu cha maphunziro ku Oromia, Harar ndi Dire Dawa komanso ku Oromia Zone ku Amhara Region. ChiSomali ndi chiyankhulo cha boma cha chigawo cha Somali ndi Dire Dawa, pamene Afar, Harari, ndi Tigrinya zimadziwika ngati chilankhulo cha boma m'madera awo. Sonosono apa boma la Ethiopia likapharazga kuti viyowoyero vya Afar, Amharic, Oromo, Somali, na Tigrinya ni viyowoyero vya boma vya Ethiopia. Ŵanthu ŵanandi ŵachali kuyowoya Chiitaliya, chomenechomene ŵachekuru. Chiyowoyero cha Amharic na Tigrinya vili na mazgu ghanyake agho ghali kufuma ku Chiitaliya.[98][99]

Malemba

Ciyowoyero cikuru comene ca ku Ethiopia ni cilembo ca Ge'ez. Chiyowoyero ichi chikamba kugwiliskirika ntchito mu vyaka vya m'ma 500 na 500 B.C.E. pakulemba chiyowoyero cha Ge'ez. Mazuŵa ghano, chiyowoyero cha Ge'ez ndicho chikuyowoyeka mu matchalitchi gha Orthodox gha ku Ethiopia na Eritrea. Mu vyaka vya m'ma 1980, ŵanthu ŵakamba kulemba vilembo vya ku Ethiopia mu kompyuta. Mazuŵa ghano ntchigaŵa cha Unicode nga ni Ethiopic, Ethiopic Extended, Ethiopic Supplement na Ethiopic Extended-A.

Ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ŵakugwiliskiraso ntchito vilembo vinyake. Vinthu ivi ni vilembo ivyo Bakri Sapalo wakalemba vya Chi Oromo.[100]

Chisopa

Religion in Ethiopia (2016 estimate)[101]██ Ethiopian Orthodoxy (43.8%)██ P'ent'ay (22.8%)██ Other Christian (0.7%)██ Islam (31.3%)██ Traditional faiths (0.6%)██ Other (0.8%)

Charu cha Etiyopiya chili paubwezi wakukhora na visopa vikuruvikuru vitatu vya Abrahamu. Mu vyaka vya m'ma 300 C.E., ufumu wa Etiyopiya ndiwo ukaŵa wakwamba kuzomerezga Chikhristu kuŵa chisopa cha boma. Chifukwa cha ivyo likadumura pa ungano wa ku Chalcedon, mu 451 Ŵamiyaphysites, awo ŵakaŵa Ŵakhristu ŵanandi chomene mu Eguputo na Etiyopiya, ŵakasuskika kuti ŵakasopanga ŵaciuta ŵamoza pera. Nangauli pasono chisopa ichi ntcha boma yayi, kweni tchalitchi la Orthodox la Tewahedo ndilo likulamulira chomene. Kweniso ŵanthu ŵanandi ŵa chisopa cha Ciarabu ŵakukhala mu caru ici. Charu cha Etiyopiya ndicho chikaŵa malo ghakwamba uko ŵanthu ŵakasamukira mu nyengo ya Chisilamu. Negash ni tawuni iyo yili mu chigaŵa cha Tigray, ndipo ni malo ghakale chomene agho Ŵasilamu ŵakakhalanga mu Africa..

 
The subterranean rock-hewn Church of Saint George in Lalibela is a UNESCO World Heritage Site.

Kuyana na kalembera wa mu 2007, Ŵakhristu ŵalipo 62.8% (43.5% ŵa Ethiopia Orthodox, 19.3% ŵa visopa vinyake), Ŵasilamu ŵalipo 33.9%, awo ŵakulondezga visopa vyawo ŵalipo 2.6%, ndipo visopa vinyake vilipo 0.6%. Chiŵelengero cha Ŵakristu na Ŵasilamu chikukhalilira mwakuyana waka pakuyaniska na unandi wa ŵanthu awo ŵakalembeka vyaka vinandi ivyo vyajumpha. Ŵasilamu ŵanandi ŵali mu chisopa cha Sunni, ndipo Ŵasilamu awo ŵali mu chisopa chinyake ndiwo ni gulu lachiŵiri likuru chomene la Ŵasilamu. Ŵanthu ŵanandi ŵa chisopa cha Sunni mba Shafi'i panji Salafi, ndipo ku malo agha kuli Ŵasilamu ŵanandi ŵa chisopa cha Sufi. Ŵasilamu ŵanandi awo ŵakukhala mu chigaŵa cha kumpoto kwa Afar ŵali kupanga gulu lakujipatura lakucemeka "Islamic State of Afaria".

Ŵanthu ŵanyake ŵakasuskanga fundo yakuti boma la Haile Selassie likapanga ndondomeko ya kupenda ŵanthu kuti charu cha Ethiopia chiwoneke nga ni charu cha Ŵakhristu. Ŵanthu ŵanandi awo ŵakuwona vya Chisilamu na kulemba mabulogu ŵakuti Ŵasilamu mbanandi chomene ndipo ŵakukolerana yayi na maukaboni agho ghali pachanya apa.

Ufumu wa Axum ndiwo ukaŵa wakwamba kuzomera Chikhristu, apo Frumentius wa ku Turo, uyo wakachemekanga Fremnatos panji Abba Selama ("Wiske wa Mtende") ku Ethiopia, wakang'anamuska Themba Ezana mu vyaka vya m'ma 400. Mwakuyana na Baibolo, Cikristu cikanjira mu Etiyopiya nyengo yitali comene pambere ivi vindacitike.[102]

 
Orthodox priests dancing during the celebration of Timkat
Emperor Haile Selassie I seen celebrating the finding of the cross at Meskel Square (1971)

Tchalitchi la Ethiopian Orthodox Tewahedo lili mu tchalitchi la Eastern Orthodox. Ni cisopa cikuru comene pa visopa vyose vya Cikhristu, nangauli sonosono apa matchalitchi ghanyake gha P'ent'ay (Chipulotesitanti) ghazara comene. Kwambira mu 1930, Tchalitchi la Katolika ku Ethiopia lili na ŵanthu ŵacoko waka ndipo likugwirizana comene na boma la Roma.[103][104]

 
A mosque in Bahir Dar

Chisilamu mu Ethiopia chikamba mu 622 C.E. apo Muhammad wakaphalira gulu la Ŵasilamu kuti ŵaleke kutambuzgika ku Mecca. Pamanyuma ŵasambiri ŵakaluta ku Abyssinia kwizira ku Eritrea, uko pa nyengo iyo kukaŵa Ashama ibn-Abjar, themba la Ŵakhristu. Kweniso ŵanthu ŵanandi chomene awo ŵakaŵa Ŵasahaba ŵakaŵa Ŵaetiyopiya.

Kuyana na kafukufuku uyo wakachitika mu 2007, ŵanthu 1,957,944 mu Ethiopia ŵakulondezga visopa vyawo. Kweniso ŵanthu ŵanyake 471,861 ŵali mu visopa vinyake. Nangauli ŵanthu ŵa visopa vyose ŵakusangika mu vigaŵa vyose, kweni ŵanandi ŵakukhala mu vigaŵa vinyake vya caru ici. Ŵakhristu ŵanandi ŵakukhala kumpoto kwa Amhara na Tigray, ndipo ŵanandi mwa iwo mba tchalitchi la Orthodox la Tewahedo. Ŵanthu ŵa mtundu wa P'ent'ay ndiwo ŵakukhala chomene mu vigaŵa vya Oromia na SNNP (Southern Nations, Nationalities, and Peoples' Region). Ŵasilamu ku Ethiopia ŵakulondezga chisopa cha Sunni ndipo ŵakukhala ku chigaŵa cha kumafumiro gha dazi na kumpoto cha kumafumiro gha dazi. Ŵanthu awo ŵakulondezga visopa vyawo ŵakukhala mu vigaŵa vyakutali kumwera na kumanjiliro gha dazi kwa charu ichi, mu vigaŵa vya SNNP, Benishangul-Gumuz na Gambela.[6][105]

M'paka m'ma 1980, ŵanthu ŵanandi ŵa mtundu wa Beta Israel ŵakakhalanga ku Ethiopia. Ŵayuda pafupifupi 4,000, awo ŵakuti ni fuko lakuzgeŵa la Israyeli, ŵakukhala mu Ethiopia, pamoza na ŵanthu ŵanandi ŵa mafuko ghaŵiri, Falash Mura na Beta Abraham. Falash Mura ni Beta Israel awo, nangauli ŵakumanyikwa kuti Mbayuda, ŵakamba kugomezga Cikhristu cifukwa ca mulimo wa umishonale. Ŵanthu ŵa mtundu wa Beta Abraham ŵakuwoneka kuti mbanthu ŵa mtundu wa Beta Israyeli awo ŵali kufuma mu nyengo ya ŵapositole. Nangauli wose ŵaŵiri ŵacali kucemeka kuti Beta Israel, kweni ŵali kutali na gulu la ŵanthu ŵa mu Israyeli. Ŵalongozgi ŵa gulu la Beta Israel ŵakuzomerezga ŵanthu ŵa Falash Mura, ndipo ŵapempha kuti ŵaŵaleke kuluta ku Israel. Ŵanthu ŵa mtundu wa Beta Abraham ŵakutemweka yayi na ŵanthu ŵa mitundu yinyake. Mu matawuni na mizi yinyake ya ku Ethiopia nga ni Wolleka, kufupi na msumba wa Gondar, Ŵayuda ŵa ku Ethiopia ŵachali ŵanandi, kweni sono ku United States kuli Ŵayuda ŵanandi ŵa ku Ethiopia.

Magulu ghakuvikilira wanangwa wa ŵanthu ghakususka boma kuti likukora ŵanthu ŵakuchitapo kanthu, ŵamutolamakani, na ŵalembi ŵa nkhani kuti ŵaleke kususka visopa vinyake. Pa Ogasiti 3, 2015, ŵanthu 17 awo ŵakachitanga vinthu vya chisopa cha Ciislamu ŵakakakika. Ŵakaŵa na mulandu wakuti ŵakakhumbanga kupanga boma la Cisilamu mu caru ico ŵanthu ŵanandi ŵakaŵa Ŵakhristu. Ŵanthu wose awo ŵakayuzgika ŵakakana ivyo ŵakayowoya ndipo ŵakayowoya kuti ŵakachitanga viheni pera pakuvikilira wanangwa wawo.[106][107][108]

Kukhala mu tauni

 
Railway in Addis Ababa is one of the main transports people use in the city in their day-to-day activities

Ŵanthu ŵanandi ŵakuluta ku vyaru vinyake, ndipo vinthu vikusintha chomene mu misumba. Mu Ethiopia, ŵanthu ŵakuluta mu misumba yinandi, ndipo nyengo ziŵiri zikulutilira kukura. Cakwamba, mu 1936-1941 mu nyengo iyo caru ca Italy cikaŵa pasi pa muwuso wa Mussolini, ndipo kufuma mu 1967 m'paka mu 1975 apo ŵanthu ŵakakhalanga mu matawuni ŵakasazgikira katatu.

Mu 1936, charu cha Italy chikapoka charu cha Ethiopia, ndipo chikazenga vinthu vyakovwira kuti misumba yikuruyikuru yikolerane. Ici pamoza na ŵanthu ŵanandi ŵa ku Italy na ŵantchito ndiwo ŵakapangiska kuti vinthu visinthe mwaluŵiro mu nyengo iyi. Nyengo yachiŵiri ya kukura yikaŵa kwamba mu 1967 m'paka mu 1975, apo ŵanthu ŵa ku mizi ŵakasamukira mu matawuni kupenja nchito na umoyo uwemi.

Mulimo uwu ukakhora chifukwa cha ndondomeko ya boma ya kusintha malo mu 1975, iyo yikawovwira ŵanthu kuti ŵakhalenge ku mizi. Ŵanthu ŵakati ŵafumako ku mizi na kuluta ku misumba, ŵanthu ŵakamba kuchepa chomene. Dango la kunozga malo likakhumbanga kusazgirako ulimi cifukwa cakuti vyakurya vikakuranga yayi pamoza na unandi wa ŵanthu mu nyengo ya 1970-1983. Ndondomeko iyi yikawovwira kuti ŵanthu ŵaŵe na mipingo yikuruyikuru ya ŵalimi. Dango ili likapangiska kuti vyakurya vyasazgikire, nangauli pali kukwesana pa cifukwa cake. Ŵanthu awo ŵakukhala mu matawuni ŵakulutilira kukura ndipo kufuma mu 1975 m'paka mu 2000, ŵakasazgikira na 8.1%.[109]

 
Misumba panji matauni ghakulu mu charu cha Ethiopia
CSA (Urban population projection values of 2016)[110]
Mndandanda Region Ŵanthu Mndandanda Region Ŵanthu
 
Addis Ababa
 
Gondar
1 Addis Ababa Addis Ababa 3,352,000 11 Shashamane Oromia 154,587  
Mek'ele
 
Adama
2 Gondar Amhara 341,991 12 Bishoftu Oromia 153,847
3 Mek'ele Tigray 340,858 13 Sodo SNNPR 253,322
4 Adama Oromia 338,940 14 Arba Minch SNNPR 151,013
5 Hawassa SNNPR 318,618 15 Hosaena SNNPR 141,352
6 Bahir Dar Amhara 297,794 16 Harar Harari 133,000
7 Dire Dawa Dire Dawa 285,000 17 Dila SNNPR 119,276
8 Dessie Amhara 198,428 18 Nekemte Oromia 115,741
9 Jimma Oromia 186,148 19 Debre Birhan Amhara 107,827
10 Jijiga Somali 164,321 20 Asella Oromia 103,522

Rural and urban life

 
Gondar skyline

Kanandi ŵanthu ŵakuluta ku misumba cifukwa ca kukhumba umoyo uwemi. Mu vyaru ivyo muli ŵanthu ŵanandi, umoyo wa zuŵa na zuŵa ukuyana waka na kulimbana kuti munthu wapone. Pafupifupi 16% ya ŵanthu mu Ethiopia ŵakukhala na ndalama zakukwana dola limoza pa zuŵa (2008). Ŵana ŵa vyaka 5 kukhilira pasi ŵakukwana 42%.

Mbumba zinandi zakusuzgika (75%) zikugona pamoza na viŵeto, ndipo 40% ya ŵana ŵakugona pasi. Mbumba ya ŵanthu 6 panji 7 yikukhala mu nyumba ya mathipa ya mamita 30, ndipo muli vigaŵa viŵiri vyambura kukura.[111]

 
Rural area in the Simien Mountains National Park

Wupu wa ŵalimi ukusuzgika na ukavu. Pakuti malo agha ngachoko chomene, ŵalimi ŵangazomerezga yayi kuti ghaleke kupambika makora. Chifukwa cha kunangika kwa malo agha, viŵeto vikuleka kupambika vyakurya, ndipo mkaka ukuchepa. Pakuti ŵanthu ŵakotcha vyakumera m'malo mwa kuviwezgera mu dongo, mbwenu vyakurya vikumara. Kuchepa kwa vyakurya kukupangiska kuti ŵalimi ŵaleke kusanga ndalama zinandi, njara, kusoŵa chakurya na matenda. Ŵalimi ŵambura kupwelelera makora ŵakusuzgika kugwira nchito mu minda yawo ndipo vyakurya vikumara.

Nangauli mu misumba vinthu vili makora comene, kweni mu Ethiopia mose muli ukavu na ukotoli uheni. Ndipouli, ukavu ku Ethiopia ukakhira kufuma pa 44% kufika pa 29.6% mu 2000-2011, kuyana na World Bank. Mu Addis Ababa, msumba ukuru wa charu ichi, ŵanthu 55% ŵakakhalanga mu vikaya vya ŵanthu ŵachoko. Kweni sono, cifukwa cakuti nchito ya kuzenga yikukura comene mu misumba yikuruyikuru, comenecomene mu Addis Ababa. Mu tawuni iyi muli nyumba zinandi za boma izo ŵanthu pafupifupi 600,000 ŵakukhala. Mu tawuni iyi, ŵanthu ŵanandi ŵakukhumbikwira nadi maji ghawemi, chifukwa ŵanthu ŵanandi ŵalije malo ghakutozgera viswaswa. Ici cikupangiska kuti matenda ghasazgikire cifukwa ca maji ghaheni.[112]

 
Street scene in Adigrat

Nangauli ŵanthu ŵakukhala makora mu misumba, kweni ŵanthu ŵa ku Addis Ababa ŵakukhala makora kuluska ŵanthu awo ŵakukhala mu vyaru vya ŵanthu ŵa viŵeto. Mwakupambana na ŵana ŵa ku mizi, ŵana 69% ŵa mu matawuni ŵakusambira pulayimale, ndipo 35 peresenti ya ŵana aŵa ŵakusambira sekondare. Msumba wa Addis Ababa uli na yunivesite yake kweniso masukulu ghanyake ghanandi gha sekondare. Ŵanthu awo ŵakumanya kulemba na kulemba ŵalipo 82%.

Mabungwe ghanandi ghambura kwendera boma ghakovwira kuti suzgo ili limare. Kweni ghanandi mwa mabungwe agha ghali kutali chomene, ghakuchita vinthu mwambura kukolerana, ndipo ghakugwira ntchito mwakupambana. Wupu wa mawupu ghambura vya boma ku sub-Saharan Africa ukuyezga kwendera lumoza.[109]

Umoyo

 
Declining child mortality in Sub-Saharan Africa and Ethiopia since 1950

Lipoti la Wupu wa vya Umoyo pa Caru Cose la mu 2006 likulongora kuti mu 2003, kukaŵa ŵadokotala 1,936 ndipo pa ŵanthu 100,000, pakaŵa ŵadokotala 2.6 pera. Ŵanthu ŵanandi ŵakuyowoya kuti charu cha Ethiopia chili mu suzgo chifukwa cha kusintha kwa vinthu pa charu.

Vinthu vikuru ivyo vikuchitika mu charu cha Ethiopia ni matenda agho ghakuthandazgika na ŵanthu ŵanandi. Ŵanthu ŵakujumpha 44 miliyoni (pafupifupi hafu ya ŵanthu wose) ŵalije maji ghawemi. Vinthu ivi vikusazgikira cifukwa ca kusoŵa kwa ŵadokotala na manesi ndiposo malo gha cipatala.

Umoyo wa ŵanthu mu misumba ni uwemi comene. Ŵana awo ŵakubabika, ŵana awo ŵakufwa, na awo ŵakufwa ni ŵachoko chomene mu matawuni kuluska mu mizi. Ŵanthu ŵanandi ŵakukhala mu misumba kuluska ku mizi, kweni mu vyaka vyasonosono apa, vinthu vyamba kwenda makora mu charu chose. Nangauli ŵanthu ŵakusuzgika na maji, kweni ŵakugwiliskira nchito maji ghanandi. Mu misumba, ŵanthu 81% ŵakugwiliskira nchito maji agha. Nga umo viliri mu vigaŵa vinyake vya mu Africa, ŵanthu ŵanandi ŵakuluta ku misumba kuti ŵakakhalenge makora.

Kukwambilira kwa 2005, wupu wa WHO ukati ku Ethiopia kukaŵa vipatala 119 (12 ku Addis Ababa) na maofesi gha munkhwala 412. Ŵana awo ŵakufwa para ŵababa mbachoko chomene, ndipo pa ŵanthu 1,000 awo ŵakubabika, 41 ŵakufwa. Kufuma mu 1990 m'paka mu 2012, charu cha Ethiopia chikakwaniska kuchepeska chiŵelengero cha ŵana awo ŵakufwa para ŵandafike vyaka 5. Nangauli chiŵelengero ichi chachepa chomene, kweni ŵanakazi ŵanandi mu charu ichi ŵakusuzgika na masuzgo agho ghakuŵapo para ŵababa.

HIV/AIDS mu Ethiopia yikaŵa pa 1.1% mu 2014, ndipo yikakhira chomene kufuma pa 4.5% vyaka 15 ivyo vyajumpha. Ŵanthu awo ŵakusuzgika comene ni ŵanthu ŵakavu na ŵanakazi, cifukwa ca kupeleŵera kwa masambiro gha vyaumoyo, kuŵawovwira, kuŵamanya makora ŵanthu, ndiposo kuleka kuŵa na umoyo uwemi. Boma la Ethiopia na mawupu gha vyaru vinandi nga ni World Health Organization (WHO), na United Nations, ŵakwambiska kampeni ndipo ŵakugwira nchito mwakukwana kuti ŵawovwire kuti umoyo wa ŵanthu ku Ethiopia uŵe uwemi kweniso kuti ŵanthu ŵamanye makora za matenda gha AIDS na matenda ghanyake agho ghakuthandazgika.[113]

 
An Ethiopian girl about to receive her measles vaccine

Charu cha Ethiopia chili na ŵana ŵanandi awo ŵakufwa pa nthumbo. Nangauli Ethiopia wakakwaniska yayi kufiska chilato cha MDG cha kuchepeska nyifwa ya ŵamama na vigaŵa viŵiri pa vigaŵa vitatu mu 2015, kweni vinthu vikwenda makora. Mwachiyelezgero, chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakugonana pambere ŵandababike chikakwera kufuma pa 8.1% mu 2000 kufika pa 41.8% mu 2014, ndipo chiŵelengero cha awo ŵakugonana pambere ŵandababike chikakwera kufuma pa 29% kufika pa 98.1% mu nyengo yeneyiyi. Mazuŵa ghano, pa ŵana 100,000, ŵanakazi 420 ndiwo ŵakufwa. Ŵanthu ŵachoko waka ku Ethiopia ndiwo ŵakubabikira mu vipatala, ndipo ŵanandi ŵakubabikira mu vikaya. Ŵanakazi ŵacekuru awo ŵakulindizgika kuti ŵababe pa nyumba ndiwo ŵakuŵawovwira. "Wupu wa vyaumoyo wa pa caru cose ukuti para ŵanakazi ŵangababika mu maofesi gha munkhwala agho ghali na wovwiri wakukwana ndiposo awo ŵali kusambizgika makora, ŵangaleka kufwa na kulwara".[114]

 
Community health care workers

Cifukwa cakuti palije ŵantchito ŵanandi ŵa munkhwala awo ŵakumanya vya munkhwala, kweniso palije ndalama zakovwilira ŵantchito aŵa, ŵanthu ŵanandi ŵakugomezga yayi ŵanthu awo ŵakuchizga matenda.

Chinthu chimoza icho ŵanthu ŵanandi ŵakuchita, kwali ŵali mu chisopa wuli panji ŵali na ndalama zinandi, nkhuswa viŵaro vya ŵanakazi (Female Genital Mutilation, panji FGM). Mu 2004, boma la Ethiopia likakanizga kugwiliskira ntchito munkhwala uwu. Kuguliska ŵanakazi ni kaluso ako kakuchitika pambere ŵandatorane ndipo kakusangika mu vyaru vya kumpoto kwa Africa na vigaŵa vinyake vya ku Middle East.[115][116]Ŵanakazi ndiwo ŵakuchiska ŵanthu kuti ŵaleke kugonana na ŵanalume ŵanyawo.[117]

 
Addis Ababa Fistula Hospital

Ku Ethiopia, ŵanakazi ŵanandi ŵakukomeka, kweni ku ŵasungwana yayi. Kafukufuku wakukhwaskana na ŵanthu na umoyo wa ku Ethiopia (Ethiopia's 2005 Demographic and Health Survey (EDHS)) wakalongora kuti pa ŵanakazi ŵa vyaka vyapakati pa 15 na 49, chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakulwara matenda agha chili pa 74%. Mu vigaŵa vya Dire Dawa, Somalia, na Afar, ŵanthu ŵanandi ŵakuchita nthena. Mu vigaŵa vya Oromo na Harari, ŵanakazi na ŵasungwana ŵakujumpha 80 pa 100 ŵaliwose ŵakuchita opareshoni iyi. Ŵanakazi awo ŵakusuzgika na nthenda iyi mbachoko chomene mu vigaŵa vya Tigray na Gambela. Kuyana na kafukufuku uyo wakachitika mu 2010, ku Ethiopia, ŵanakazi ŵa vyaka vyapakati pa 35 na 39 ŵali na nthenda iyi pa ŵanthu 81 peresenti. Lipoti linyake la UNICEF la mu 2014 likulongora kuti pa ŵasungwana wose ŵa vyaka 14 kukhilira pasi, 24 pera ndiwo ŵakatoleka.

Kweniso mu charu ichi ŵanthu ŵakukotora ŵanalume, ndipo pafupifupi 76% ya ŵanalume ŵa mu Ethiopia ŵakukotoreka.

Boma la Ethiopia lili kusaina mapangano ghakupambanapambana agho ghakuvikilira wanangwa wa ŵanakazi na ŵana. Dango la caru ici likupeleka wanangwa wa ŵanakazi. Ŵakuyezga kukhozga umoyo wa ŵanakazi mwa kumazga malango na maluso ghose agho ghakutondeska ŵanakazi kuti ŵachitenge vinthu mwakuyana na wanangwa wawo.

Ndondomeko ya Umoyo wa Maghanoghano iyo yikalembeka mu 2012, yikalongozga kuti paŵe ndondomeko yakovwira kuti umoyo wa maghanoghano uŵe makora mu Ethiopia. Ndondomeko iyi yikayowoya kuti umoyo wa maghanoghano ukwenera kuŵa mu ndyali. Ndipouli, ndondomeko ya umoyo wa maghanoghano ya ku caru cose yikwenda makora yayi. Mwachiyelezgero, chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakusuzgika maghanoghano chikasazgikira na 34.2% kufuma mu 2007 m'paka 2017. Kweniso, ŵanthu ŵanandi ŵakuŵa na maghanoghano ghambura kwenelera, ŵakulongozga makora yayi, kweniso ŵakukolerana yayi pa nkhani ya umoyo wa maghanoghano.[118]

Masambilo

 
Entrance of Addis Ababa University

Charu cha Ethiopia chikaŵa na chisopa cha Orthodox cha Tewahedo kufuma mu nyengo ya Ŵakhristu ŵa ku Axum mu 330 C.E. Ŵaliska ndiwo ŵakasambizganga Ŵakhristu ŵa ku Etiyopiya visambizgo vyaunenesko. Para ŵana ŵa sukulu ŵamalizga masambiro ghawo, ŵakuŵa ŵasofi kweniso ŵakusambira chomene. Masambiro gha mazuŵa ghano ghakamba mu 1908 apo Fumu Menelik II yikajura sukulu yakwamba mu Addis Ababa. Kweniso, Themba Haile Selassie I likawovwira kuti paŵe yunivesite yakwamba, yunivesite ya Addis Ababa, iyo yikazengeka mu 1950. Sonosono apa, boma likunozga masukulu ghapachanya gha vigaŵa vinandi.[119]

 
Plants in a laboratory of Ethio-Parents' School in Addis Ababa

Ndondomeko iyo yilipo sono yikukolerana na ndondomeko ya kusazgirako masukulu, iyo yikuyana comene na umo vikaŵira mu vigaŵa vya ku mizi mu vyaka vya m'ma 1980, ndipo yikusazgapo kuti ŵanthu ŵa vigaŵa ivi ŵalutilire kusambizgika mu viyowoyero vyawo. Masambiro gha ku pulayimale ngambura kulipira ndipo kanandi ŵanthu ŵakusambira para ŵali na vyaka vyapakati pa 7 na 12. Masambiro gha ku sekondare mu Ethiopia ghakukhala vyaka vinkhondi na cimoza, kufuma apo vyaka vinayi vya masambiro gha ku sekondare.[120]

 
The Addis Ababa Science Museum of Art and Science serves as the country's biggest hub which showcases the country's newest innovations

Masambiro gha ku Ethiopia ghakulongozgeka na Unduna wa vya masambiro ndipo ndondomeko yake ni 4+4+2+2 system; masambiro gha ku pulayimale ghakukhala vyaka vinkhondi na viŵiri, ndipo gha vyaka vinayi gha masambiro gha ku sekondare ghakukhala vyaka viŵiri. Wupu wakuwona vya masambiro (National Education Assessment and Examination Agency) ndiwo ukuchita viyezgelero vya boma. Kuyambira chaka cha 2018, pali mayeso awiri a boma: Ethiopian General Secondary Education Certificate Examination (EGSECE), omwe amadziwikanso kuti Grade 10 national exam ndi Grade 12 national exam.

Mazuŵa ghano, pali masukulu gha boma 30. Pambere chaka cha 1991 chindafike, ku Ethiopia kukaŵavya masukulu gha masukulu ghapachanya, kweni sono kuli masukulu ghapachanya ghapachanya 61. Chiŵelengero cha ŵana ŵa sukulu ŵa masukulu ghapachanya na ghapachanya chikakwera chomene, kufuma pa 34,000 mu 1991 kufika pa 757,000 mu 2014. Ŵanthu ŵanandi ku Ethiopia ŵasambira makora. Ŵanthu pafupifupi 3 miliyoni ŵakasambiranga masukulu gha pulayimale mu 1994-95, kweni mu 2008-09, chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakasambiranga masukulu gha pulayimale chikakwera kufika pa 15.5 miliyoni. Mu 2013-14, chiŵelengero cha ŵana awo ŵakalembeskanga sukulu ku Ethiopia chikakwera chomene mu vigaŵa vyose. Pa caru cose, ciŵelengero ca ŵana ŵaciŵelengero ca ŵana ŵaciŵelengero ca ŵanalume cikaŵa 104.8%, ca ŵasungwana 97.8%, na 101.3%.

Mu vyaka vyasonosono apa, chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakumanya kuŵazga na kulemba chikakwera chomene. Mu 2007, chiŵelengero ichi chikaŵa 39% (ŵanalume 49.1% na ŵanakazi 28.9%). Lipoti la UNDP mu 2011 likulongora kuti ŵanthu 46.7% mu Ethiopia ŵakumanya kuŵazga na kulemba. Lipoti lenelili likayowoyaso kuti chiŵelengero cha ŵanakazi awo ŵakumanya kuŵazga na kulemba chikakwera kufuma pa 27 kufika pa 39 peresenti kufuma mu 2004 m'paka mu 2011, ndipo cha ŵanalume kufuma pa 49 kufika pa 59 peresenti. Mu 2015, chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakumanya kuŵazga na kulemba chikakwera chomene, chikafika pa 49.1% (57.2% ŵanalume na 41.1% ŵanakazi).[121]

Mwambo

 
An Ethiopian woman roasting coffee beans in a coffee house. The coffee serving ceremony is the most important course in Ethiopia.[122]

Ŵanthu ŵa ku Ethiopia ŵakakhalanga ku chigaŵa ichi, ndipo ŵakayowoyanga chiyowoyero cha ChiSemiti, Chicushiti, na chiyowoyero cha Nilo-Saharan. Ŵanthu ŵa mtundu wa Tigray na Amhara, awo ŵakalongozganga ndyali kumasinda, ŵakupambana na ŵanthu ŵanyake chifukwa cha ndondomeko yawo na umo ŵakakhalanga. Ŵanthu ŵanyake awo ŵali kufuma ku Kaffa, Sidamo, na Afar.[123]

Cinthu ico cikumanyikwa comene pa vyakucitika vya khofi. Mwakupambana na vyaru vinandi, khofi wakupelekeka pa ungano wa mbumba, wa ŵabwezi, panji wa mu muzi. Pali mitundu yitatu ya kumwa khofi: yimoza yakuchemeka "awol", yachiŵiri "tona" (ቶና) na yachitatu "baraka" (ባርካ). Nthano ya khofi yikamba na Kaldi, muliska wa mbuzi wa ku Keffa Zone uyo wakawona kuti mbuzi yake yikamba kuŵa na nthenda ya nthenda ya kutenthema cifukwa ca kurya vivwati ivyo vikapangiska kuti yimbenge mwambura kujikora. Wakati waŵa na vipasi, ŵakamuphalira kuti wavipeleke ku ŵasembe ŵa ku nyumba ya ŵasofi. Wasembe munyake wakati Kaldi ni "muzga wa Dyabulosi". Ŵanthu ŵakugomezga kuti Kaldi wakaŵako mu 850 C.E., ndipo ŵakugomezga kuti ndiyo wakamba kulima khofi ku Ethiopia mu vyaka vya m'ma 900.[124]

Maluso

 
Illustration showing two Aksumite scribes

Vinthu vya ku Ethiopia vikakhwaskika chomene na vithuzithuzi vya Ŵakhristu. Vinthu ivi vikaŵa mipukutu, vithuzithuzi, mphinjika, vikozgo, na vinthu vinyake vya visulo nga ni mphumphu. Ŵanthu ŵanandi awo ŵakalembako mabuku agha ŵakaŵa ŵa tchalitchi la Ethiopian Orthodox Tewahedo, ilo likaŵa la boma kwa vyaka vinandi. Mu nyengo ya Aksumite, ŵanthu ŵakaŵikangamo vinthu vyakuŵaja mu malibwe, nangauli palije vinthu vya Chikhristu ivyo vikusangika mu nyengo iyi. Apo Chikhristu chikambanga, ŵanthu ŵa ku Byzantium ndiwo ŵakambiska visambizgo vyake. Vinthu vinandi ivyo vikaŵako pambere nyengo ya mazuŵa ghano yindize vikabwanganduka chifukwa cha kuwukira kwa ufumu wa Adal mu vigaŵa vya mapiri vya ku Ethiopia, kweni ŵakatumizgika na ŵapositole ŵa Katolika. Ŵanji ŵakamba kunjilirapo pa luso lwa ku Ethiopia mu vyaka vya m'ma 1900.

Kuzenga

 
The Royal Enclosure at Fasil Ghebbi, Gondar

Panji nyumba zakutowa comene izo zikazengeka mu nyengo yakale zikazengeka mu nyengo ya Dʿmt. Kuzenga kwa Ashlar kukaŵa kwa mtundu unyake wa ku South Arabia.

Ŵanthu ŵa ku Aksum ŵakalutilira kuzenga mu vyaka vya m'ma 400 C.E. Pa malibwe agha ŵakagwiliskiranga ntchito libwe limoza. Dindi la Chijaro chautesi ilo likazengera mafumu gha ku Aksumite, likaŵa la mtundu umoza. Ŵanthu ŵa ku Lalibela ŵakakhalanga ku malo ghanyake agho ghakaŵa na ŵanthu ŵa ku Aksum, kweni malo ghanyake ghakaŵa na malibwe panji makuni ghakupambana.

Mu nyengo ya Gondarine, vyakuzengeka vya ku Ethiopia vikaŵa vya Baroque, Arabic, Turkish na Gujarati. Chiyelezgero ni linga la ufumu la Fasil Ghebbi, ilo lili na vyakuvwara viŵiri ivi. Mu vyaka vya m'ma 1800 na 1900, ŵanthu ŵakamba kuchema nyumba izi kuti Nyumba za Ufumu.[125]

Visambizgo

Visambizgo vya ŵanthu ŵa ku Etiyopiya vikaŵa vyakukondweska comene mu Africa kwamba kale comene, nangauli vikaŵa vyakupambana na visambizgo vya ŵanthu ŵa ku Greece na ku Patristic. Ŵanthu awo ŵakamanyikwa chomene chifukwa cha vinjeru vya ŵanthu ŵakaŵa nga ni Zera Yacob (1599-1692) na Walda Heywat, uyo wakalemba buku lakuti Hatata mu 1667.

Kulemba mabuku

 
Giyorgis of Segla, prolific religious author in the Late Middle Ages

Mabuku gha mu Ethiopia ghakalembeka mu nyengo ya Ŵaakshumi mu vyaka vya m'ma 300 C.E. Ghanandi mwa mabuku agha ghakulongosora vya cisopa. Mu malemba ghacifumu, ŵakagwiliskiranga nchito ciyowoyero ca Ge'ez na Cigiriki. Mwakupambana na vyaru vinandi vya ku Africa, mu Ethiopia muli chiyowoyero cha Ge'ez, icho chikayowoyeka chomene pa nkhani za ndyali na masambiro. Nangauli pasono vinthu vikwenda makora yayi mu caru ici, kweni mulimo wa kuvikilira vinthu uwu wafika paheni comene.

Mabuku ghanandi gha ku Ethiopia ghakalembeka na mawoko (branna, panji ብራና mu Ciamharic). Pakunozga khuni ili, ŵakuwunjika mapepara gha vikumba na kughaphaka kuti ghaŵe ghakukolerana. Utali wa mupukutu uwu ukuthemba pa umo ukalembekera. Mwachiyelezgero, buku lapakompyuta ilo likusangika mu thumba lili na utali wa masentimita 45, ndipo ndilo lizito chomene. Ŵakulemba mdauko ŵakughanaghana kuti mu Ethiopia mukaŵa mipukutu yakale. Mazuŵa ghano napo, malemba ghakale agho ghakaŵa nga ni codex ghachalipo, ndipo ghakusangika pa mapepara gha vikumba.[126]

Buku linyake lakumanyikwa ilo ŵanthu ŵakulemba ni mupukutu uwo ukuŵavikilira. Vinyake mwa vyakurya ivi vikaŵa vya masalamusi. Mipukutu iyo yikulembeka na ŵaliska ŵambura kusankhika awo ŵakumanya vya kufumiska viŵanda na kuchizga. Para munthu wakunyamura mpukutu wa masentimita 30, kanandi wakuwupinda na kukhomeka pa chiliŵa cha nyumba. Ŵanthu ŵakususkana chomene na mipukutu iyo yikuyana na mabuku gha ku Ethiopia. Mu viyowoyero vinyake, ŵanthu ŵa ku Etiyopiya ŵakagwiliskiranga ntchito mabuku ghakulembeka pa vilembo (ghakuchemeka sensul) agho ghakalembeka kuumaliro wa vyaka vya m'ma 1500 panji 1600. Mabuku agha kanandi ghakulongosora umoyo na nyifwa ya ŵanthu ŵa chisopa..[126]

Poetry

 
Tsegaye Gebre-Medhin in 1980s

Ŵanthu ŵanandi ŵakutemwa kuyowoya vya Ethiopia. Ŵaluso ŵanandi ŵakuyowoya za vinthu ivyo vikacitika kale, kusuzgika kwa ŵanthu, ukavu na njara. Qene ni cigaŵa ico cikugwiliskirika nchito comene mu sumu za ku Ethiopia. Kuti munthu waŵe na vinjeru vyaunenesko wakwenera kuŵa na maghanoghano ghakwenelera. Para munthu wakuyowoya mazgu ghaŵiri ghakupambanapambana, limoza likuŵa na fundo zakupulikikwa makora ndipo linyake ndakusuzga chomene kulipulikiska. Ntheura, ici cikucemeka semena work (golide na sera).[127] Ŵaluso ŵakumanyikwa chomene ni Tsegaye Gebre-Medhin, Kebede Michael na Mengistu Lemma.

Calendar

 
Model commemorating the Obelisk of Aksum's return to Ethiopia from Italy, showing the date of its departure and return according to the Ethiopian calendar

Ku Ethiopia kuli makalendala ghanandi. Kalendala yakumanyikwa comene ni ya ku Etiyopiya, iyo yikucemekaso Ge'ez calendar, ndipo yikulembeka na cilembo ca Ge'ez, ico nchimoza mwa vilembo vyakale comene pa caru cose. Likuthemba pa kalendara yakale ya ku Alexandria panji ya ku Coptic, iyo nayo yikafuma ku kalendara ya ku Eguputo. Nga ni kalendara ya Ŵacoptic, kalendara ya Ŵaetiyopiya nayo yili na myezi 12 ya mazuŵa 30 na mazuŵa 5 panji 6. Miyezi ya ku Ethiopia yikwamba pa zuŵa limoza na ya ku Coptic, kweni mazina ghawo ghali kulembeka mu Chigeez

Nga umo vikaŵira na kalendara ya Julian, zuŵa la nambara sikisi la epagomenal, ilo ni zuŵa lakwamba, likuŵikika pa 29 Ogasiti, myezi 6 pambere zuŵa lakwamba la Julian lindafike. Ntheura, zuŵa lakwamba la chaka cha Ethiopia, 1 Mäskäräm, kwa vyaka vya pakati pa 1901 na 2099 (kuphatikizapo), kanandi ni Seputembala 11 (Gregorian), kweni likuŵa pa Seputembala 12 mu vyaka ivyo vyajumpha chaka cha Gregorian. Pa kalendara ya Gregorian, nyengo iyi yili kunthazi kwa vilimika vinkhondi na viŵiri na myezi yitatu cifukwa ca umo ŵanthu ŵakupima zuŵa ilo Yesu wakababikira.

Ŵanthu ŵa mtundu wa Oromo ndiwo ŵakambiska kalendara yinyake cha m'ma 300 B.C.E. Kalendala iyi yikuthemba pa ivyo ŵanthu ŵakuwona pa mwezi. Miyezi ya Oromo (nyenyezi/miyezi ya mwezi) ni Bittottessa (Iangulum), Camsa (Pleiades), Bufa (Aldebarran), Waxabajjii (Belletrix), Obora Gudda (Central Orion-Saiph), Obora Dikka (Sirius), Birra (mwezi wakuzura), Cikawa (gibbous moon), Sadasaa (quarter moon), Abrasa (large crescent), Ammaji (medium crescent), and Gurrandala (small crescent).[128]

Cuisine

Coffee which was found in Ethiopia is the country's most drank beverage (left) Injera with a mix of wot's or a bayinatu is one of the country's famous foods (center) kitfo meat diced whether cooked or raw is usually presented with injera, and other foods, it its one of the country's most iconic foods (right)

The best-known Ethiopian cuisine consists of various types of thick meat stews, known as wat in Ethiopian culture, and vegetable side dishes served on top of injera, a large sourdough flatbread made of teff flour. This is not eaten with utensils, but instead the injera is used to scoop up the entrées and side dishes. Almost universally in Ethiopia, it is common to eat from the same dish in the middle of the table with a group of people. It is also a common custom to feed others within a group or own hands—a tradition referred to as "gursha".Mu vyakurya vya ku Ethiopia mulije nyama ya nkhumba panji viŵeto vya mtundu uliwose, pakuti vyose ivi ni vyakukanizgika mu visopa vya Orthodox, Chikhristu, Chisilamu na Chiyuda.

Chechebsa, Marqa, Chukko, Michirra na Dhanga ni vyakurya vyakumanyikwa chomene ku Oromo. Kitfo ni cakurya ico ŵanthu ŵa mtundu wa Gurage ŵakutemwa comene. Kweniso, Doro Wot (ዶሮ ወጥ mu chiAmharic) na Tsebehi Derho (ጽብሒ ድርሆ mu chiTigrinya), ni vyakurya vinyake vyakumanyikwa chomene, ivyo vikufuma kumpoto kwa Ethiopia. Tihlo (ጥሕሎ) ni mtundu wa cakurya ico cikupangika na ufu wa balere wakukaŵa. Tihlo sono yikumanyikwa chomene mu Amhara ndipo yikupharazgika kumwera.[129]

Holidays

 
Meskel commemorates the discovery of True Cross by Roman queen Helena in 326 CE

Most holidays are belonged to the Ethiopian Orthodox Tewahedo, and secondly of Islam. Secular holidays espouse national or historical chronicles.

Secular holidays are follows with date of celebration:

Ethiopian Orthodox holidays are:

Islamic holidays are:

Media

Actress Mekdes Tsegaye (left), Tilahun Gessesse (center) and Teddy Afro (right) are three influential Ethiopians in the music and movie industries in Ethiopia
 
The Ethiopian Broadcasting Corporation headquarter in Addis Ababa

The Ethiopian Broadcasting Corporation (EBC), formerly known as ETV, is the state media. Radio broadcasting was commenced earlier in 1935 before the television service began in 1962 with assistance of British firm Thomson and Emperor Haile Selassie.[3] Since 2015, EBC has upgraded its studios with modernized transmission.

Kana TV is the most popular TV channel in Ethiopia.[130] It is mainly known for dubbing foreign content into Amharic. Over several decades, the state television has served as the major mass media until in the late 2000s, when EBS TV launched as the first private television channel. Moreover, numerous private channels were commenced in 2016, culminating in the growth of privately owned media companies in the country. As an example, Fana TV has been the largest TV network since its launch in 2017.

The most widely circulated newspapers in Ethiopia are Addis Fortune, Capital Ethiopia, Ethiopian Reporter, Addis Zemen[citation needed] (Amharic) and Ethiopian Herald.[citation needed]

The sole internet service provider is the national telecommunications firm Ethio telecom. A large portion of users in the country access the internet through mobile devices.[131] As of July 2016, there are around 4.29 million people who have internet access at their home as compared to a quarter of a million users a decade before that.[132] The Ethiopian government has at times intentionally shut down internet service in the country or restricted access to certain social media sites during periods of political unrest. In August 2016, following protest and demonstration in the Oromia Region, all access to the internet was shut down for a period of two days.[133] In June 2017, the government shut down access to the internet for mobile users during a period that coincided with the administration of university entrance examination. Although the reason for the restriction was not confirmed by the government,[131] the move was similar to a measure taken during the same period in 2016, after a leak of test questions.[134][135]

Science and technology

Pathobiologist Aklilu Lemma. In 1964, he discovered an alternative treatment for schistosomiasis, known as snail fever.[136]
Paleoanthropologist Zeresenay Alemseged in 2013. He was best known for discovering fossilized hominin called Selam or "Lucy's baby" in December 2000.[137]

Science and technology in Ethiopia emerging as progressive due to lack of organized institutions. Manufacturing and service providers often place themselves in competitive programming in order to advance innovative and technological solutions through in-house arenas. The Ethiopian Space Science and Technology is responsible for conducting multifaceted tasks regarding space and technology. In addition, Ethiopia also launched 70 kg ET-RSS1 multi-spectral remote sensing satellite in December 2019. The President Sahle-Work Zewde told prior in October 2019 that "the satellite will provide all the necessary data on changes in climate and weather-related phenomena that would be used for the country's key targets in agriculture, forestry as well as natural resources protection initiatives." By January 2020, satellite manufacturing, assembling, integrating and testing began. This would also incremented facility built by French company funded by European Investment Bank (EIB). The main observatory Entoto Observatory and Space Science Research Center (EORC) allocated space programmes. The Ethiopian Biotechnology Institute is a part of Scientific Research & Development Services Industry, responsible for environmental and climate conservation.[138] Numerous profound scientists have contributed degree of honours and reputations. Some are Kitaw Ejigu, Mulugeta Bekele, Aklilu Lemma, Gebisa Ejeta and Melaku Worede.

Ethiopia is known for use of traditional medicine since millennia. The first epidemic occurred in Ethiopia was in 849, causing the Aksumite Emperor Abba Yohannes evicted from place due to "God's punishment for misdeeds". The first traditional medicine was claimed to be derived from this catastrophe, but the exact source is debated. Though differ from ethnic groups, traditional medicine often implements herbs, spiritual healing, bone-setting and minor surgical procedures in treating disease.[139] Others fields include conventional mathematics used to measure astrology, calendar and unit of measurement.

Ethiopia was ranked 126th in the Global Innovation Index in 2021.[140]

Music

The music of Ethiopia is extremely diverse, with each of the country's 80 ethnic groups being associated with unique sounds. Ethiopian music uses a distinct modal system that is pentatonic, with characteristically long intervals between some notes. As with many other aspects of Ethiopian culture and tradition, tastes in music and lyrics are strongly linked with those in neighbouring Eritrea, Somalia, Djibouti, and Sudan.[141][142] Traditional singing in Ethiopia presents diverse styles of polyphony, (heterophony, drone, imitation, and counterpoint). Traditionally, lyricism in Ethiopian song writing is strongly associated with views of patriotism or national pride, romance, friendship, and a unique type of memoire known as tizita.

Saint Yared, a 6th-century Aksumite composer, is widely regarded as the forerunner of traditional music of Eritrea and Ethiopia, creating liturgical music of the Ethiopian and Eritrean Orthodox Tewahedo Church. He also composed Zema, subdivided into three chants: Ge'ez, Ezel and Araray. Yared life thought to have been "failure and success" where his was poor performance in education. Yared then fired from the school and went to his uncle birthplace Murade Qal. There his saw caterpillar endeavours to reach a tree's peak. He epitomized to his real life and returned to the school with good spirit, later became prominent to political sphere. During the remaining of his lifetime, he was a friend of Aksumite Emperor Gebre Meskel and the exiled Nine Saints.[143]

Modern music traced back to the reign of Emperor Haile Selassie, where 40 Armenian orphans called Arba Lijoch arrived from Jerusalem to Addis Ababa. By 1924, the band was almost established as orchestral; but after World War II, several similar bands emerged such as Imperial Bodyguard Band, Army Band, and Police Band.[144]

File:Mahmoudahmedfeature.jpg
Mahmoud Ahmed performing in 2005

Mu vyaka vya m'ma 1960 na 1970, sumu za ku Ethiopia zikamba kwambaso. Ŵalendo ŵanandi ŵakumanyikwa ŵakafuma, nga ni Tilahun Gessesse, Alemayehu Eshete, Bizunesh Bekele, Muluken Melesse na Mahmoud Ahmed. Kweniso ŵakagwiliskiranga ntchito kaluso ako ŵakachemanga tizita. Mu nyengo ya muwuso wa Derg, ŵanthu aŵa ŵakaŵakanizga kuchita maseŵero mu caru ici ndipo kanandi ŵakasuzgikanga kuluta ku caru ca North America na Europe, ndipo ŵakasangananga na sumu za jazz na za funk. Mwaciyelezgero, Roha Band, Walias Band, na Ethio Stars. Pa nyengo iyi, Neway Debebe wakasuskanga boma la Derg.[127]

Sumu za mazuŵa ghano zikamba mu vyaka vya m'ma 1990 na 2000. Mu nyengo iyi, ŵanthu awo ŵakamanyikwanga chomene ŵakaŵa Aster Aweke, Gigi na Teddy Afro. Sumu za ku Etiyopiya zikamba kuwoneka makora mu vyaka 10 vyakulondezgapo. DJ Rophnan wakaŵa wakumanyikwa chifukwa cha kupanga EDM pamanyuma pa kufumiska album yake yakwamba Reflection mu 2018.[127]

Vyakuonelela

 
Hager Fikir Theatre in April 2006

Sinema yakwamba yikalongoreka mu 1898, pati pajumpha vyaka vitatu kufuma apo sinema yakwamba yikayowoyekera. Vinthu vya pa sinema ivyo vikalembeka na Federico Ciccodicola [it] uyo wakaŵa nduna ya ku Italy. Kukwambilira kwa vyaka vya m'ma 1900, ŵanthu ŵakamba kuwonelera mafilimu gha nkhani za ŵanthu mu 1909. Au de Menilek ndiyo yikaŵa filimu yakwamba iyo yikalongozgeka na Charles Martel. Filimu yakwamba ya 16mm yakufipa na yituŵa yakuyowoya vya kuwuskika kwa Themba Zewditu, ndipo pamanyuma kuwuskika kwa Themba Haile Selassie.

Mu vyaka vya m'ma 1990, mafilimu gha ku Ethiopia ghakathandazgika chomene pa charu chose. Ŵanthu awo ŵakaŵa na nkharo yiwemi chomene mu nyengo iyi ŵakaŵa Haile Gerima, Salem Mekuria, Yemane Demissie, na Teshome Gabriel.

Mu vyaka vya m'ma 2000, mafilimu ghakamba kusinthika ndipo ghakaŵa na chiyowoyero cha Chiamhari. Mafilimu agho ghakapanga ndalama zinandi pa caru cose ni Selanchi, Difret, Lamb, Prince of Love na Lambadina. Mu nyengo yasono, ŵanthu ŵanandi ŵakwimba, kusazgapo Selam Tesfaye, Fryat Yemane, Hanan Tarik, Mahder Assefa, Amleset Muchie na Ruth Negga.

 
Abebe Bikila winning the summer Olympics Italy, Rome in 1960: winning Ethiopia's and Africa's first gold metal

Yimoza mwa masambiro gha mafilimu ghakuzirwa chomene ni Gumma Film Awards agho ghakuchitikira mu Addis Ababa. Mphoto iyi yikamba kupelekeka mu 2014. Pa viphikiro vinyake, nga ni Addis International Film Festival na Ethiopian International Film Festival, ŵakuwoneska mafilimu gha ŵanthu awo ŵakuchita maseŵero ghakusanguluska. Iwo ŵakakhazikiskika mu 2007 na 2005.[145][146]

Maseŵera

 
Genzebe Dibaba wakuchimbira mtunda utali na pakati. Wakawina mendulo ya golide mu mpikisano wa mita 1500 pa mpikisano wa Olimpiki wa 2016 ku Rio.

Maseŵero ghakurughakuru mu Ethiopia ni maseŵero gha kuthamanga (makamaka kuthamanga mtunda utali) na bola. Ŵaseŵera ŵa ku Ethiopia ŵali kutora mendulo zinandi za golide pa maseŵero gha maseŵero gha ku malo ghakutali. Abebe Bikila wakazgoka wamaseŵera wakwamba kufuma ku chalo cha Sub-Saharan uyo wakatora mendulo ya golide pa maseŵero gha Olympic apo wakatchova marathon pa maseŵero gha Olympic mu 1960 ku Rome mu nyengo ya 2:15:16.[147][148]Haile Gebrselassie, Kenenisa Bekele, na Tirunesh Dibaba, wose mbalwani ŵakumanyikwa pa charu chose. Letesenbet Gidey ndiyo wali na mbiri ya pa caru cose pa kuthamanga mamita 5,000 na mamita 10,000. Ŵalendo ŵanyake ŵakuzirwa ŵa ku Ethiopia ni Mamo Wolde, Miruts Yifter, Derartu Tulu, Meseret Defar, Birhane Adere, Tiki Gelana, Genzebe Dibaba, Tariku Bekele, Gelete Burka, na Yomif Kejelcha.

Mu chaka cha 2012 na 2013, timu ya mpira ya ku Ethiopia (iyo yikumanyikwa na zina lakuti Walayia Antelopes) yikalemba mbiri pakunjira mu Africa Cup of Nations ya 2012 ndipo yikafika mu timu 10 zakumalizira za mpira wa ku Africa mu chigaŵa chaumaliro cha FIFA World Cup ya 2014. Ŵaseŵera ŵakumanyikwa chomene ni Adane Girma uyo wakaŵa kapitawo wa timu iyi na Saladin Said uyo wakaŵa na vilato vinandi.

Charu cha Ethiopia chili na mitheto yitali chomene ya mpira wa basketball mu vyaru vya ku Sub-Saharan Africa.

Wonaniso

Vyakulemba

  1. Amharic: ኢትዮጵያ, romanized: Ītyōṗṗyā pronounced [i.tjo.p’ja], Oromo: Itiyoophiyaa, Somali: Itoobiya, Tigrinya: ኢትዮጵያ, romanized: Ítiyop'iya, Afar: Itiyoppiya

Ukaboni

Citations

  1. Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Ventures
  2. Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Nazret
  3. 3.0 3.1 Shaban, Abdurahman. "One to five: Ethiopia gets four new federal working languages". Africa News. Archived from the original on 15 Disembala 2020. Retrieved 23 Okutobala 2020.
  4. "Ethiopian Constitution".
  5. "Table 2.2 Percentage distribution of major ethnic groups: 2007" (PDF). Summary and Statistical Report of the 2007 Population and Housing Census Results. Population Census Commission. p. 16. Archived from the original (PDF) on 25 Malichi 2009. Retrieved 14 Disembala 2020.
  6. 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 "Country Level". 2007 Population and Housing Census of Ethiopia. CSA. 13 Julayi 2010. Archived from the original on 8 Febuluwale 2019. Retrieved 18 Janyuwale 2013.
  7. "Zenawism as ethnic-federalism" (PDF).
  8. Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named CIA World Factbook
  9. "Ethiopia". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Retrieved 24 Sekutembala 2022. (Archived 2022 edition)
  10. 10.0 10.1 10.2 10.3 "World Economic Outlook Database, April 2023". IMF.org. International Monetary Fund. Epulelo 2023. Retrieved 21 Epulelo 2023.
  11. "Gini Index coefficient". CIA World Factbook. Retrieved 16 Julayi 2021.
  12. "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (in English). United Nations Development Programme. 8 Sekutembala 2022. Retrieved 8 Sekutembala 2022.
  13. "Population Projections for Ethiopia 2007–2037". www.csa.gov.et. Archived from the original on 3 Ogasiti 2020. Retrieved 25 Sekutembala 2020.
  14. "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 17 Julayi 2022.
  15. "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 17 Julayi 2022.
  16. 16.0 16.1 "Ethiopia". The World Factbook. CIA. Retrieved 5 Epulelo 2021.
  17. Kessler, David F. (2012). The Falashas : a Short History of the Ethiopian Jews. Routledge. ISBN 978-1-283-70872-2. OCLC 819506475.
  18. Hopkin, Michael (16 Febuluwale 2005). "Ethiopia is top choice for cradle of Homo sapiens". Nature. doi:10.1038/news050214-10.
  19. Li, J.Z.; Absher, D.M.; Tang, H.; Southwick, A.M.; Casto, A.M.; Ramachandran, S.; Cann, H.M.; Barsh, G.S.; Feldman, M.; Cavalli-Sforza, L.L.; Myers, R.M. (2008). "Worldwide Human Relationships Inferred from Genome-Wide Patterns of Variation". Science. 319 (5866): 1100–04. Bibcode:2008Sci...319.1100L. doi:10.1126/science.1153717. PMID 18292342. S2CID 53541133.
  20. "Humans Moved From Africa Across Globe, DNA Study Says". Bloomberg News. 21 Febuluwale 2008. Archived from the original on 29 Juni 2011. Retrieved 16 Malichi 2009.
  21. Kaplan, Karen (21 Febuluwale 2008). "Around the world from Addis Ababa". Los Angeles Times. Archived from the original on 3 Juni 2013. Retrieved 16 Malichi 2009.
  22. Abbink, Jon (1998). "An Historical-Anthropological Approach to Islam in Ethiopia: Issues of Identity and Politics". Journal of African Cultural Studies. 11 (2): 109–124. doi:10.1080/13696819808717830. hdl:1887/9486. ISSN 1369-6815. JSTOR 1771876.
  23. "Ethnicity and Power in Ethiopia" (PDF). 12 Epulelo 2022.
  24. BBC Staff (3 Novembala 2020). "Ethiopia attack: Dozens 'rounded up and killed' in Oromia state". BBC (in English). Retrieved 25 Meyi 2021.
  25. "Ethiopia: Share of economic sectors in the gross domestic product (GDP) from 2010 to 2020". Statista.
  26. "Agriculture in Ethiopia: data shows for a large part Agriculture still retained its majority share of the economy". The Low Ethiopian Reports. 16 Juni 2022.
  27. Homer, Odyssey 1.22–4.
  28. Schoff, Wilfred Harvey (1912). The Periplus of the Erythraean Sea: travel and trade in the Indian Ocean. Longmans, Green, and Co. p. 62. Retrieved 28 Sekutembala 2016.
  29. "Mother of man – 3.2 million years ago". Bbc.co.uk. Retrieved 16 Malichi 2009.
  30. Johanson, Donald C.; Wong, Kate (2010). Lucy's Legacy: The Quest for Human Origins. Crown Publishing Group. pp. 8–9. ISBN 978-0-307-39640-2.
  31. "Institute of Human Origins: Lucy's Story". 15 Juni 2016. Retrieved 23 Malichi 2017.
  32. Zimmer, Carl (8 Ogasiti 2019). "In the Ethiopian Mountains, Ancient Humans Were Living the High Life". The New York Times (in American English). ISSN 0362-4331. Retrieved 16 Ogasiti 2019.
  33. Katz, Brigit. "Archaeologists Uncover Evidence of an Ancient High-Altitude Human Dwelling". Smithsonian (in English). Retrieved 16 Ogasiti 2019.
  34. Smith, Kiona N. (9 Ogasiti 2019). "The first people to live at high elevations snacked on giant mole rats". Ars Technica (in American English). Retrieved 16 Ogasiti 2019.
  35. History, Charles Q. Choi 2019-08-09T12:59:10Z (9 Ogasiti 2019). "Earliest Evidence of Human Mountaineers Found in Ethiopia". livescience.com (in English). Retrieved 16 Ogasiti 2019.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  36. Dvorsky, George (9 Ogasiti 2019). "This Rock Shelter in Ethiopia May Be the Earliest Evidence of Humans Living in the Mountains". Gizmodo (in American English). Retrieved 16 Ogasiti 2019.
  37. "Earliest evidence of high-altitude living found in Ethiopia". UPI (in English). Retrieved 16 Ogasiti 2019.
  38. Miehe, Georg; Opgenoorth, Lars; Zech, Wolfgang; Woldu, Zerihun; Vogelsang, Ralf; Veit, Heinz; Nemomissa, Sileshi; Negash, Agazi; Nauss, Thomas (9 Ogasiti 2019). "Middle Stone Age foragers resided in high elevations of the glaciated Bale Mountains, Ethiopia". Science (in English). 365 (6453): 583–587. Bibcode:2019Sci...365..583O. doi:10.1126/science.aaw8942. ISSN 0036-8075. PMID 31395781. S2CID 199505803.
  39. Sahle Y, Brooks AS (2018). "Assessment of complex projectiles in the early Late Pleistocene at Aduma, Ethiopia". PLOS ONE. 14 (5): e0216716. doi:10.1371/journal.pone.0216716. PMC 6508696. PMID 31071181.
  40. "Solomonic Descent in Ethiopian History". World History Encyclopedia (in English). Retrieved 20 Disembala 2021.
  41. The British Museum; The CarAf Centre. "The wealth of Africa – The kingdom of Aksum – Teachers' notes" (PDF). BritishMuseum.org. Archived from the original (PDF) on 4 Novembala 2019.
  42. Beshah, p. 25.
  43. Aga, Mark T. "Abyssinian-Adal War — allaboutETHIO". allaboutethio.com (in English). Retrieved 9 Janyuwale 2022.
  44. Pankhurst 1997, p. 287.
  45. Berndl, Klaus (2005). National Geographic Visual History of the World (in English). National Geographic Society. p. 333. ISBN 978-0-7922-3695-5.
  46. "Gondar Period". ethiopianhistory.com. Retrieved 5 Juni 2022.
  47. Lipschutz, Mark (1986). Dictionary of African historical biography. Rasmussen, R. Kent (2nd ed., expanded and updated ed.). Berkeley: University of California Press. p. 1. ISBN 978-0-520-06611-3. OCLC 14069361.
  48. "Famine Hunger stalks Ethiopia once again – and aid groups fear the worst". Time. 21 December 1987.
  49. Pankhurst, R. (1966). "The Great Ethiopian Famine of 1888–1892: A New Assessment". Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. 21 (2): 95–124. doi:10.1093/jhmas/XXI.2.95. PMID 5326887.
  50. Asnake Kefale, Tomasz Kamusella and Christopher Van der Beken. 2021. Eurasian Empires as Blueprints for Ethiopia: From Ethnolinguistic Nation-State to Multiethnic Federation. London: Routledge, pp 23–34.
  51. Campbell, Miers & Miller 2007, p. 219.
  52. Henze, Layers of Time, p. 255
  53. Valdes Vivo, p. 21.
  54. "The Mengistu Regime and Its Impact". Library of Congress.
  55. Oberdorfer, Don (Malichi 1978). "The Superpowers and the Ogaden War". The Washington Post.
  56. "US admits helping Mengistu escape". BBC. 22 Disembala 1999. Retrieved 13 Disembala 2017.
  57. "Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2005". U.S. Department of State. Malichi 2006.
  58. "Mengistu Haile Mariam". Trial International. Juni 2006. Archived from the original on 22 Okutobala 2018. Retrieved 22 Okutobala 2018.
  59. "Eshetu Alemu". Trial International. Janyuwale 2018.
  60. Alemu Aneme, Girmachew (2001). "Apology and trials: The case of the Red Terror trials in Ethiopia". African Human Rights Law Journal.
  61. "Article 5" (PDF). Ethiopian Constitution. WIPO. Retrieved 2 Julayi 2015.
  62. "The worst drought in 60 years in Horn Africa". Africa and Europe in Partnership. Archived from the original on 2 Novembala 2011. Retrieved 2 Ogasiti 2011.
  63. "Abiy's Ethiopia pardons 13,000 accused of treason or terrorism". Reuters. 22 Janyuwale 2019.
  64. "OONI – Ethiopia: Verifying the unblocking of websites". ooni.torproject.org. 29 Juni 2018. Retrieved 14 Janyuwale 2019.
  65. "Ethiopia prison administration fires 103 individuals – New Business Ethiopia" (in American English). Archived from the original on 13 Janyuwale 2019. Retrieved 14 Janyuwale 2019.
  66. "Reflections on the Rule of Law and Ethiopia's Transition to Democratic Rule (Part I)". Cyber Ethiopia (in American English). 12 Janyuwale 2019. Retrieved 14 Janyuwale 2019.
  67. Ahmed, Hadra; Goldstein, Joseph (24 Sekutembala 2018). "Thousands Are Arrested in Ethiopia After Ethnic Violence". The New York Times. Retrieved 27 Epulelo 2019.
  68. Akinwotu, Emmanuel (2 Disembala 2020). "'I saw people dying on the road': Tigray's traumatised war refugees". The Guardian. Archived from the original on 2 Disembala 2020. Retrieved 2 Disembala 2020.
  69. Winning, Alexander; Cocks, Tim (2 Novembala 2022). "Parties in Ethiopia conflict agree to cease hostilities". Reuters (in English).
  70. See Federal High Court Establishment Proclamation No.322/2003. Federal High Courts have been placed in the following states: Afar, Benshngul/Gumuz, Gambela, Somali, and SNNPR.
  71. Federal Courts Proclamation 25/1996,as amended by Federal Courts (Amendment) Proclamation 138/1998, Federal Courts (Amendment) Proclamation 254/2001, Federal Courts (Amendment) Proclamation 321/2003, and Federal Courts Proclamation (Reamendment) Proclamation 454/2005 (Federal Courts Proclamation), Article 24(3).
  72. The Economist Intelligence Unit's Index of Democracy 2010. (PDF). p.17. Retrieved on 3 March 2012.
  73. "Ethiopian probe team criticises judge over report". Reuters. 11 Sekutembala 2006. Archived from the original on 7 Sekutembala 2012. Retrieved 21 Julayi 2007.
  74. "Obama in Ethiopia for key talks with regional leaders". BBC News. 27 Julayi 2015. Retrieved 27 Julayi 2015.
  75. Although Bahru Zewde, A History of Modern Ethiopia, second edition (Oxford: James Currey, 2001), believes that the Suez Canal brought strategic value to the Red Sea region (p. 73), Sven Rubenson, The Survival of Ethiopian Independence (Hollywood: Tsehai,1991) argues that only with the Mahdi War did the United Kingdom interest themselves once again in Ethiopia (pp. 283ff).
  76. "The United Nations in Ethiopia | United Nations in Ethiopia". ethiopia.un.org (in English). Retrieved 3 Janyuwale 2022.
  77. "Ethiopia: Association to Commemorate 61st of Korean War". AllAfrica. Ethiopian News Agency. 25 Epulelo 2012. Retrieved 5 Disembala 2022.
  78. Olewe, Dickens (14 Juni 2018). "Why landlocked Ethiopia wants to launch a navy". BBC News. Retrieved 7 Julayi 2019.
  79. Woubshet, Ayele (14 Ogasiti 2020). "Our 'protectors' in blue: Police brutality and misconduct in Ethiopia". Ethiopia Insight (in American English). Retrieved 6 Janyuwale 2022.
  80. "Ethiopia's battle for land reforms could lead to civil war: opposition leader". Reuters. 11 Ogasiti 2016. Retrieved 8 Meyi 2017.
  81. "New report alleges killings, mass detentions in Ethiopia". Associated Press. Retrieved 29 Meyi 2020.
  82. ""Pew Global Attitudes Project", (pages 35, 81, and 117)" (PDF). Archived from the original (PDF) on 14 Febuluwale 2010. Retrieved 3 Disembala 2009.
  83. "UNESCO World Heritage Centre – World Heritage List". UNESCO World Heritage Centre.
  84. 84.0 84.1 Addisstandard (25 Epulelo 2019). "News: China's reprieve on interest-free loan only". Addis Standard (in American English). Retrieved 23 Meyi 2019.
  85. United Nations Statistics Division, Millennium Development Goals indicators: Carbon dioxide emissions (CO2), thousand tonnes of CO2 (collected by CDIAC) Human-produced, direct emissions of carbon dioxide only. Excludes other greenhouse gases; land use, land-use change, and forestry (LULUCF); and natural background flows of CO2 (See also: Carbon cycle)
  86. Massicot, Paul (2005). Animal Info-Ethiopia.
  87. Khoury, Colin K.; Achicanoy, Harold A.; Bjorkman, Anne D.; Navarro-Racines, Carlos; Guarino, Luigi; Flores-Palacios, Ximena; Engels, Johannes M.M.; Wiersema, John H.; Dempewolf, Hannes (15 Juni 2016). "Origins of food crops connect countries worldwide". Proc. R. Soc. B. 283 (1832): 20160792. doi:10.1098/rspb.2016.0792. PMC 4920324.
  88. "With Continued Rapid Growth, Ethiopia is Poised to Become a Middle Income Country by 2025". Retrieved 24 Juni 2016.
  89. Sze, Mari (12 Ogasiti 2019). "Ethiopia to Open Banks for Ethiopian Investors in the Diaspora". W7 News (in American English). Retrieved 14 Ogasiti 2019.
  90. "Six million children threatened by Ethiopia drought: UN". Terradaily.com. Retrieved 16 Malichi 2009.
  91. "Power generation begins at 1,870-MW Gibe III hydroelectric project in Ethiopia". www.hydroworld.com. Retrieved 24 Juni 2016.
  92. 92.0 92.1 "National Accounts Estimates of Main Aggregates". The United Nations Statistics Division. Retrieved 12 Novembala 2013.
  93. "Ethiopia's flower trade in full bloom". Mail & Guardian. 19 Febuluwale 2006. Archived from the original on 18 Epulelo 2007. Retrieved 21 Juni 2007. Floriculture has become a flourishing business in Ethiopia in the past five years, with the industry's exports earnings set to grow to $100-million by 2007, a five-fold increase on the $20-million earned in 2005. Ethiopian flower exports could generate an estimated $300-million within two to three years, according to the head of the government export-promotion department, Melaku Legesse.
  94. "Ethiopia's Road Sector Dev't Becoming Proportionate to Rapid Economic Growth: WB". www.ena.gov.et. Archived from the original on 24 Disembala 2015. Retrieved 23 Disembala 2015.
  95. "Ethiopian Airlines – Bringing the Dreamliner to Africa". CNN. 3 Sekutembala 2012. Archived from the original on 4 Sekutembala 2012. Retrieved 21 Sekutembala 2012.
  96. "Properties inscribed on the World Heritage List: Ethiopia". UNESCO World Heritage Centre. Retrieved 11 Ogasiti 2021.
  97. "World Refugee Survey 2008". U.S. Committee for Refugees and Immigrants. 19 Juni 2008. Archived from the original on 2 Meyi 2012.
  98. Totalitarismo, Mister (2 Disembala 2018). "Italianismi nel somalo e nell'amarico".
  99. I prestiti italiani in amarico e tigrino, Yaqob Beyene
  100. Hayward, R.J.; Hassan, M. (2009). "The Oromo orthography of Shaykh Bakri Saṗalō". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 44 (3): 550. doi:10.1017/S0041977X00144209. JSTOR 616613. S2CID 162289324.
  101. "Ethiopia - the World Factbook". 7 Sekutembala 2022.
  102. "Acts 8". Bible Gateway.
  103. Abegaz, Berhanu (1 Juni 2005). "Ethiopia: A Model Nation of Minorities" (PDF). Retrieved 27 Julayi 2017.
  104. "The History of Ethiopian Jews". Jewishvirtuallibrary.org. Retrieved 16 Malichi 2009.
  105. Thomas P. Ofcansky, LaVerle Berry (2004). Ethiopia: A Country Study. Kessinger Publishing. pp. 130–41. ISBN 978-1-4191-1857-9.
  106. "Ethiopia hands lengthy prison terms to Muslim activists". DailySabah. 4 Ogasiti 2015. Retrieved 24 Okutobala 2015.
  107. "Ethiopia hands lengthy prison terms to Muslim activists". Reuters. 3 Ogasiti 2015. Retrieved 24 Okutobala 2015.
  108. "Ethiopia jails Muslims convicted of terror plot". BBC News. 3 Ogasiti 2015. Retrieved 24 Okutobala 2015.
  109. 109.0 109.1 Worldbank.org. Retrieved 5 October 2008[not specific enough to verify]
  110. "Population Projection of Ethiopia for All Regions At Wereda Level from 2014 – 2017". Government of Ethiopia. Retrieved 20 Epulelo 2016.
  111. Crawley, Mike. "Breaking the Cycle of Poverty in Ethiopia" Archived 25 Juni 2012 at the Wayback Machine. April 2003. International Development Research Centre. Retrieved on 24 May 2008
  112. Shivley, K. "Addis Ababa, Ethiopia" Macalester.edu Archived 11 Febuluwale 2017 at the Wayback Machine. Retrieved 15 May 2008.
  113. (Dugassa, 2005).
  114. (Dorman et al., 2009, p. 622).
  115. Hayes, R.O. (1975). "Female genital mutilation, fertility control, women's roles, and the patrilineage in modern Sudan: A functional analysis1". American Ethnologist. 2 (4): 617–33. doi:10.1525/ae.1975.2.4.02a00030.
  116. Bodman, Herbert L. and Tohidi, Nayereh Esfahlani (1998) Women in Muslim societies: diversity within unity, Lynne Rienner Publishers, p. 41. ISBN 1-55587-578-5
  117. Frayser, Suzanne G. and Whitby, Thomas J. (1995) Studies in human sexuality: a selected guide, Libraries Unlimited, p. 257 ISBN 1-56308-131-8.
  118. Hanlon, Charlotte; Eshetu, Tigist; Alemayehu, Daniel; Fekadu, Abebaw; Semrau, Maya; Thornicroft, Graham; Kigozi, Fred; Marais, Debra Leigh; Petersen, Inge; Alem, Atalay (8 Juni 2017). "Health system governance to support scale up of mental health care in Ethiopia: a qualitative study". International Journal of Mental Health Systems. 11: 38. doi:10.1186/s13033-017-0144-4. PMC 5465569. PMID 28603550.{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (link)
  119. "Education in Ethiopia". Britannica. Retrieved 5 Febuluwale 2022.
  120. Teferra, Damtew; Altbach, Philip G. (2003). African Higher Education: An International Reference Handbook. Indiana University Press. pp. 316–25. ISBN 978-0-253-34186-0.
  121. UIS. "Education". data.uis.unesco.org.
  122. "Ethiopian Coffee Guide: Buying and Brewing Tips" (in American English). 25 Okutobala 2019. Retrieved 11 Febuluwale 2022.
  123. Lewis, I. M. (27 Ogasiti 1976). "The peoples and cultures of Ethiopia". Proceedings of the Royal Society of London. Series B. Biological Sciences (in English). 194 (1114): 7–16. Bibcode:1976RSPSB.194....7L. doi:10.1098/rspb.1976.0061. ISSN 0080-4649. PMID 11482. S2CID 46723065.
  124. "Ethiopian Coffee Culture – Legend, History and Customs". The Spruce Eats (in English). Retrieved 25 Disembala 2021.
  125. Alòs-Moner, Andreu Martínez. "Gondarine Art and Architecture (HaAh 523) – Course Syllabus".
  126. 126.0 126.1 Nosnitsin, Denis (2012). "Ethiopian Manuscripts and Ethiopian Manuscript Studies. A brief Overview and Evaluation". Gazette du livre médiéval. 58 (1): 1–16. doi:10.3406/galim.2012.1993.
  127. 127.0 127.1 127.2 Aga, Mark T. "20 Of The Best Poets And Poems of Ethiopia (Qene included) — allaboutETHIO". allaboutethio.com (in English). Retrieved 18 Disembala 2021.
  128. Doyle, Lawrence R. "The Borana Calendar Reinterpreted". tusker.com. Archived from the original on 29 Okutobala 2008.
  129. "Culture of the people of Tigrai". Tigrai Online. Retrieved 3 Janyuwale 2013.
  130. Jeffrey, James (21 Disembala 2017). "Ethiopia's New Addiction – And What It Says About Media Freedom". Inter Press Service News Agency. Retrieved 28 Juni 2021.
  131. 131.0 131.1 Gaffey, Conor (1 Juni 2017). "Why has Ethiopia pulled its mobile internet access again?". Newsweek. Retrieved 14 Ogasiti 2017.
  132. "Ethiopia Internet Users". Internet Live Stats. Internet Live Stats. 1 Julayi 2016.
  133. "What is behind Ethiopia's wave of protests?". BBC News. 22 Ogasiti 2016. Retrieved 14 Ogasiti 2017.
  134. "Ethiopia blocks social media sites over exam leak". Al Jazeera. 11 Julayi 2016. Retrieved 14 Ogasiti 2017.
  135. Sharkov, Damien (12 Julayi 2016). "Ethiopia has shut down social media and here's why". Newsweek. Retrieved 14 Ogasiti 2017.
  136. "Aklilu Lemma". Right Livelihood (in English). Retrieved 9 Janyuwale 2022.
  137. "Zeresenay Alemseged – National Geographic Society". www.nationalgeographic.org (in English). Retrieved 9 Janyuwale 2022.
  138. "Science And Technology". MICE Ethiopia (in American English). Retrieved 23 Disembala 2021.
  139. "Ethiopian Traditional Medications and their Interactions with Conventional Drugs". EthnoMed (in American English). Retrieved 31 Janyuwale 2022.
  140. "Global Innovation Index 2021". World Intellectual Property Organization (in English). United Nations. Retrieved 5 Malichi 2022.
  141. Abdullahi, Mohamed Diriye (2001). Culture and Customs of Somalia. Greenwood Publishing Group. p. 170. ISBN 978-0-313-31333-2. Somali music, a unique kind of music that might be mistaken at first for music from nearby countries such as Ethiopia, the Sudan, or even Arabia, can be recognized by its own tunes and styles.
  142. Tekle, Amare (1994). Eritrea and Ethiopia: from conflict to cooperation. The Red Sea Press. p. 197. ISBN 978-0-932415-97-4. Djibouti, Eritrea, Ethiopia, Somalia and Sudan have significant similarities emanating not only from culture, religion, traditions, history and aspirations ... They appreciate similar foods and spices, beverages and sweets, fabrics and tapestry, lyrics and music, and jewellery and fragrances.
  143. "About St. Yared – St. Yared Ethiopian Cuisine & Coffeehaus – Indianapolis IN". www.styaredcuisine.com. Retrieved 25 Disembala 2021.
  144. Aga, Mark T. "Music in Ethiopia — allaboutETHIO". allaboutethio.com (in English). Retrieved 9 Janyuwale 2022.
  145. "Ethiopian International Film Festival". ethiopianfilminitiative.org. Retrieved 5 Julayi 2022.
  146. "Addis International Film Festival | Human Rights Film Network". www.humanrightsfilmnetwork.org. Retrieved 5 Julayi 2022.
  147. Bloor, Steven (25 Epulelo 2012). "50 stunning Olympic moments: Abebe Bikila's 1960 marathon victory – in pictures". The Guardian (in British English). ISSN 0261-3077. Retrieved 14 Okutobala 2019.
  148. "Athletics – Abebe Bikila (ETH)". International Olympic Committee (in English). 13 Okutobala 2019. Retrieved 14 Okutobala 2019.

General sources

Vyakulemba vinyake

Vigaŵa vya kuwalo

9°00′N 38°42′E / 9°N 38.7°E / 9; 38.7