Vimbuza

Vimbuza ni gule uwo ukuvinika pakati pa ŵaTumbuka ŵaku Malaŵi na Zambia, na pachoko ku Tanzania. Gule uwu una ntchito zinandi ndipo imoza yake mwa ntchito izi nkhuchizga nthenda za mizimu zakupambanapambana, ndiposo ni gule wachisangulusko. Vimbuza vikuvinika chomene mu boma la Rumphi, Mzimba, Lundazi, Lumezi, Chasefu na Karonga.

Gule wa Vimbuza (Vimbuza dance)

Gule wa Vimbuza

Kulongosola

Ntchito ya gule

Vimbuza ni kuvina uko ŵanthu ŵakuvina kuti ŵachizge matenda gha mu maghanoghano. Ŵanandi mwa ŵalwari aŵa mbanakazi awo ŵali na matenda ghakupambanapambana gha maghanoghano. Ŵakuchizgika kwa masabata panji myezi yinandi na ŵanthu ŵakumanyikwa awo ŵakuchizga ŵalwari awo ŵakwendeska nyumba ya ku muzi wakuchemeka Temphiri. Ŵanakazi na ŵana ŵakuzingilizga ŵalwari, ndipo ŵakuluta mu nthumbo, ŵakwimba sumu na kupempha mizimu.Ŵanalume aŵa ŵakalizganga viwimbo vya mizimu.Ŵalwari awo ŵakwimba sumu na kuvina pamoza ŵakuŵa na mwaŵi wa kuchira.Sumu zinandi izo ŵanthu ŵa ku Tumbuka ŵakwimba zikukura, kweniso ŵakwimba makora chomene.Ŵanandi mwa ŵanthu aŵa mbanakazi awo ŵakulwara maghanoghano. Ŵalwari aŵa ŵakuchizgika kwa masabata panji myezi yinandi na ŵanthu ŵakumanyikwa awo ŵakukhala mu temphiri. Para ŵalwari ŵamanya kuti ŵali na nthenda iyi, ŵakuchita minthondwe. Pa cifukwa ici, ŵanakazi na ŵana ŵa mu muzi uwu ŵakuzingilizga mulwari, uyo wakunjira mu nthumbo, na kwimba sumu kuti ŵawovwire mizimu. Ŵanalume pera awo ŵakucitako maseŵero agha ni awo ŵakuŵa na viwoneskero vya mizimu, ndipo nyengo zinyake mwanalume wakuchizga. Kwimba na kulizga tung'oma vikuŵa vyakukondweska comene, ndipo vikupeleka mpata ku ŵalwari kuti "ŵacitenge makora na nthenda yawo". Sumu zinandi izo ŵakwimba na kuvina makora, kweniso kuvina mwaluso, ni vigaŵa vya cikaya cha ŵanthu cha ŵaTumbuka.

Kwiza kwa gule

Cizgoŵi ca Vimbuza cikaŵako mu vyaka vya m'ma 1800, apo cikapangika kuti cikovwire ŵanthu kuti ŵaleke kusuzgika maghanoghano. Para ŵanthu ŵanjira mu nkhongono za mizimu ya Vimbuza, ŵakalongoranga masuzgo agha mu nthowa iyo ŵanthu ŵakazomerezganga. Ŵanthu ŵa ku Tumbuka ŵakuwona kuti vimbuza ni vyakusanguluska kweniso ni munkhwala wakovwira. Vimbuza yichali kuchitika mu vigaŵa vya ku mizi uko kuli ŵanthu ŵa fuko la Tumbuku, kweni matchalitchi gha Cikhristu na vyakurya vya mazuŵa ghano vikulutilira kuyuzga ŵanthu.

Ŵanthu ŵa ku malo agha na ŵa ku malo agha ŵakukolerana pa fundo yimoza:

Ŵamishonale ŵati ŵafika, Vimbuza yikathandazgika yayi mu cigaŵa ici. Ndipouli, ŵanthu ŵakuti Vimbuza wakale wakayananga yayi na Vimbuza wakale. Munthu uyu wakaŵa na nkhongono comene mu ma 1920. Vinthu vyose ivyo vikucitika vikutilongozga kuti tigomezge kuti tikayowoya kale kuti pakaŵa kukolerana pakati pakulekeska mwavi na kuwuka kwa Vimbuza. Nangauli vinthu vikwenda makora, ŵanthu ŵakalutilira kugomezga visambizgo vya ŵasekuru ŵawo. Likuŵa na nkharo yiwemi kweniso likukolerana na fundo za mu Baibolo. Panji nchakukhumbikwa kuti tiŵikengepo mtima kuti mu caru ici, nthenda yiliyose, nyifwa yiliyose, nyengo zose ŵakayilanganga kuti ni milimo yiheni: milimo ya mizimu panji Ŵamasalamusi. Kuti walongore kuti wakaŵa na mzimu wa Ciuta, Vimbuza wakazomerezga ŵanthu ŵanyake ŵakuŵa ŵakuwukwa, ŵasofi,

Kalizgilo

Vimbuza ŵakuvina chomene mbanthu ŵakumpoto kwa Malawi na mu charu cha Zambia ŵakutemwa kuvina. Ni nthowa yakuzirwa comene iyo ŵanthu ŵa mu vyaru vya ku Africa ŵakuyowoyera ciyowoyero ca Bantu. Ngoma, kung'anamura "viŵiya vya visuzgo", yili na mbiri yakale ndipo nangauli ŵanthu ŵayezgayezga kuti ŵaleke kuliwona, kweni likulutilira kuŵa lakuzirwa chomene mu ndyali.