Afilika

Afilika ndicho chibumila chikulu chomene na cha ŵanthu ŵanandi chomene kupatula chimoza pela. Afrika yikutola malo wokwana 6% (vigaŵa 6 mu vigaŵa 100) gha charu chose chapasi (maji na mtunda wuwo) na 20% gha mtunda pela wapachalo. Afrika yilina ŵanthu 1.2 biliyoni aŵose mbakukwana 16% gha ŵanthu ŵose ŵapa Charu.

Afrika yilikuzingilizgika na chiyanjano cha Mediterranean, cha Red, cha Indian na cha Atlantic Ocean to the west.

Kabumila ka Madagascar ako kali mu maji gha pafupi na afrika kakutoleka nga nkhamoza na chibumila cha Afrika. Afrika yilina vyaru 54. Vrayu vinandi mwa ivi vili ku lwande lwa kumpoto lwa mzere wa mgaŵa-pakati kweni vinandiso ku mwela kwakhe viliko.

Ŵanthu ŵa ku Afrika chomenechomene mba vyaka vichoko vyakubabika kuluksa vibumila vinyakhe vose. Ŵanandi ŵakutalikila yayi vyaka 19 vyakubabika.

Ŵankhwantha pa vya mbiri ya ŵanthu ŵanandi ŵakupulikana kuti ku zambwe kwa afrika ndiko nkhwa mdauka wa ŵanthu ŵose ŵa pa Charu cha pasi.

Afrika yilina ŵanthu ŵa mitundu-mitundu yinandi chomene na viyowoyeloso vinandi chomene.

Muchaka chachi 19 kufuma apo Yesu wakababikila, Ŵazungu ŵaku chibumila cha Europe ŵakagaŵana malo pafupi ghose gha Afrika nge ghawo vyaru vyaŵo nakuŵalamulilanga ŵanthu ŵapa Afrika. Vrayu pafupi vyose vya mwahuno vya Afrika vikufumila pa nyengo iyo ŵanthu ŵa Afrika ŵakawukila maboma gha ŵazungu agho ghakaŵa lamulilanga.

Vyaru vya Africa viku pulikana kwendela wupu wochemeka "Umoza wa Afrika" (African Union) ugho ukudangilika kufuma ku wa Addis Ababa ugho uliku Ethiopia.

Uko kukafumila zina loti Afrika

Afri linaŵa zina la ŵanthu aŵo ŵakakhalanga kumpoto kwa dera la Afrika ku malo ghochemeka Carthage. Ka akung'anamula ŵanthu panji malo.

Ŵanthu ŵanyakhe ŵakughanaghana kuti zina loti Africa likafumila ku: lizgu la chilatini lakuti aprica ilo likung'anamula ku malo ghoŵala zuŵa chomene.

Ŵanthu ŵanyakheso ŵakuti, Lizgo la chigiriki aphrike ilo likung'anamula malo aŵo kukuzimanga chara.

Mbiri ya Afrika

Pambere ŵanthu ŵandambe kulemba

Afrika yikuyoghoyeka kuti Ndiyo chibumila icho ŵanthu ŵakhalapo kwa nyengo yitali chomene. Pakuti vilusangika viwangwa vya ŵanthu ivyo vilupimika kuti nvya kale chomene.

Kuŵeta kwa ng'ombe nga chakurya kukasamba ku Afrika pambere kundambike kulima kwa chakurya. Vikuwoneka kuti ng'ombe zikazgoka viŵeto vyaka 6000 pambere Yesu wandababike, ku mpoto kwa Africa.

Mu vyaka 1000 pambere Yesu wandababike, kusema kwa visulo ukambika ku mpoto kwa Afrika ndipo malo ghose ku Afrika nako mbwe ŵanthu ŵakambako.

Malo ya vitukuko vya kwamba ku Afrika

Mu vyaka 3300 Yesu wandababike, ŵanthu ŵakambako kulemba vya mbiri na vya vinthu vinyakhe ku Afrika, chomenechomene ŵanthu ŵa ku Eguputo (Egypt) uku kukaŵa kumiza kwa kwamba chitukuko pa Charu chose cha pasi.

Chikhristu chikafalika ku Afrika mwaluŵilo chomene kufuma ku Judaea uku Yesu wakakhalanga kunjirira ku Egypt na kufika ku Ethiopia. Kumambirilo gha vyaka vyachi 700 kufuma paku babika kwa yesu, chisilamu nacho chikazanjira mu Egypt na malo gha nyakheso ku Afrika kufumira ku Arabia uko ni kumpoto kwa Africa.

Kuguliskika kwa ŵakapolo

Ukapolo ku Afrika ukakhumba ni kale. Pakati pa vyaka 700 na vyaka 2000 kufumira pa ku babika kwa Yesu ŵanthu ŵachi Arab ŵakamba kugula na Kuguliska ŵakapolo ŵa kufuma ku Afrika, ŵakatola ŵakapolo ŵakukwana cham'ma 18 miliyoni. Pakati pa vyaka 1500 na 1900 kufumira pa ku babika kwa Yesu, Ŵazungu ŵaku Europe naŵo ŵakamba kugula ŵakapolo kwende mu chiyanja cha Atlantic ndipo ŵakatola ŵakapolo ŵa pakati pa 7 na 12 miliyoni kuŵayeyela kwaŵo.

Ku manjiriro gha dazi kwa Africa, Kuguliskika kwa ŵakapolo kukamba ku mala pachokopachoko mu vyaka vya m'ma 1820 Ivi vikakwezga nkhongono vyaru vya ŵazungu kuti vi pange malamulo ghoti ghatondeskenge Kuguliskika kwa ŵakapolo nanguwulu kuti ŵanthu ŵakalekelathu penepapo yayi.

Kugaŵika kwa Afrika

Mu vyaka vya m'ma 1900 kufumira pa ku babika kwa Yesu, Ŵazungu ŵa vrayu vya Europe ŵakagaŵana pafupi-fupi chibumila chose cha Afrika, kupatula charu cha Ethiopia na cha Liberia.

Vyaru ivyo vikagaŵana afrika ivi: Belgium, Germany, Spain, France, United Kingdom, Italy na Portugal.

Wungano wa ku msumba wa Berlin

Kukaŵa ungano ku msumba wa Berlin mu charu cha Germany uko vyaru vya ŵazungu ŵakapulikana kuti ŵa gaŵenge wuli Afrika pakati paŵo. Ungano ughu akadangililika na Karonga wa charu cha Belgium, Leopold II, ndipo kukaŵa vrayu vya Europe ivyo vikatenge malo gha ku Afrika ngaŵo. Ungano uwo ukaŵa wakuti umazge mkangano wakuti malo nga gha ku Afrika nga njani mwa iŵo ŵazungu.

Kujilimbila ufulu kwa Afrika

Apo nkhondo ya charu chose chapasi yachiŵuri yikamalanga, vyuru vyamu afrika vikamba kujilimbila ufulu. In 1951, Libya, a former Italian colony, gained independence. Pakufika chaka 1970 vikagaŵa kuti pafupi vrayu vyose vya Afrika vyasanga ufulu wojilamulila.

Afrika pa ufulu wojilamulila

Mwahuno, Afrika yili na vyaru 54 vojilamulila, pafupi vyose miphaka yaŵo yikagwalika nyengo yakulamulika na vyaru vya ku Europe. Mu ufulu wojilamulila, vyaru vinandi vya ku Afrika viluku suzika na Ukavu, ubendezi, nkhondo, na ŵa longozgi ŵo lamulila nge charu ntchaŵo na chaŵo. Vyaru vinyakhe kweni vilukwaniska kuŵa na Boma lokhazikika lo longozgeka na munthu mzika wosankhika na ŵanthu, nakukwaniska kujipangila chuma, nangawuli imu namo masuzgo ghaneghawo ghalimo kwe pachoko pela.

Masuzgo ghanandi ghalupangika ku Afrika chifukwa cha umu mi phaka gha vyaru vya Afrika ghakalembekela na ŵazungu chifukwa miphaka iyi yiluŵika ŵanthu ŵa mitundu yopambana niviyowoyelo yopambana pamoza ndipo sono ŵanthu aŵo ŵakuleka ku pulikana.

Ndale mu Afrika

Wupu wa Umoza wa Afrika, "African Union" ni wupu wa vyaru 55 vya ku Afrika. Wupu wu ukapangika pa dazi la 26 mwezi wa June chaka cha 2001 ndipo msumba wa Addis Ababa ku Ethiopia ndiko kuli malo agho ŵakwendeskela wupu ughu. Mu July 2004, Mphara ya wupu wa Umoza wa Afrika ukakhazikika ku South Africa, kweni wupu ŵa vya ufulu wa ŵanthu ukakhalila ku Addis Ababa kuko.

Viyowoyelo

Viyowoyelo vyojumpha 1000 vikuyowoyeka ku Afrika. Yanandi mwa agha nga Afrika kwe gha nyakheso nga kufuma ku vibumila vinyakhe.

Kendeskelo ka chuma

Nagawuli kuli vyuma vinandi mu nthaka yaku Afrika, Afrika ndicho chibumila chikavu chomene pa Charu cha pasi. Vifukwa vyakhe ni nthe ma Boma gha ubendezi, kuleka kumanya kuŵelenga na nkhondo pakati pa mitundu ya ŵanthu.

Kaŵilo ka chibumila cha Afrika

Charu chikuru nkhanira mu Afrika ni cha Algeria ndipo chichoko chomene ni cha Seychelles na la Gambia.

• 
• 
• 
•